makulektura.pl

Makulektura nr 39

 

Czy w czasach Wielkiego Proletariatu istniały programy likwidacji i ochrony świadków?

Kto opłacał królobójców? cz. 2

 

Wspomnienia o „Proletariacie”

 

Śmiem zaryzykować twierdzenie, że powodem większości śmierci, która dotknęła członków Proletariatu, było kompletne niezrozumienie sytuacji, w której się znaleźli podejmując działalność w tejże organizacji.

W wielu wspomnieniach przewija się wątek relacji damsko-męskich mający mniej lub bardziej konspiracyjny charakter z powodów mniej lub bardziej osobisto-obyczajowych.

Jeśli się nie domyślacie o co chodzi to już Wam wyjaśniam – wieczorki agitacyjne przy herbacie i płomieniach świecy, chowanie się w kufrach albo szafach przy pukaniu do drzwi, głośne i długie potańcówki, by zagłuszyć dźwięk pracy znajdującej się w piwnicy lub za zaślepioną ścianą. Krótko mówiąc – dużo pokus, ale obarczonych sporym ryzykiem znalezienia się w więzieniu, albo konieczności nagłej emigracji.

Okazuje się, że emigracja mogła się okazać dla rewolucjonisty miejscem stwarzającym zupełnie inny wachlarz zagrożeń i kto wie, czy nie była miejscem jeszcze bardziej niebezpiecznym od więziennej celi. Okazywało się bowiem, że w więzieniach socjaliści zazwyczaj twardnieli, a na emigracji raczej miękli.

Posłuchajmy gawędy z artykułu Michała Nowickiego („Stanisław Kunicki w polskiej historiografii”):

„…Szymon Diksztajn - im dłużej przebywał na emigracji, tym bardziej pogrążał się w alkoholizm i narkomanię, aż w końcu popełnił samobójstwo. Rewolucjoniści oderwani od swojego kraju, zapominali o konspiracji i powoli zapuszczali korzenie i zakładali rodziny. Każdy kij ma dwa końce i choć emigracja socjalistyczna była niezbędna dla rozwijania myśli teoretycznej, to jednak emigranci, bardzo często tracili na emigracji, swój rewolucyjny zapał, stając się niegroźnymi dla systemu marksistowskimi intelektualistami.

O mały włos korzeni nie zapuścił założyciel partii Ludwik Waryński. Przebywając na emigracji związał się z Anną Sieroszewską i obiecał jej ślub. Kiedy zaś Waryński, chciał się z obietnicy wycofać, to dowiedział się, że będzie ojcem. Udany zamach na cara, był dla Waryńskiego ostatnią deską ratunku, który na nowo zyskał energię do walki i wiarę w rychłą rewolucję i znalazł wewnętrzną siłę by porzucić bezpieczne i spokojne życie u boku Anny Sieroszewskiej, na rzecz nielegalnej pracy rewolucyjnej, którą w końcu przypłacił śmiercią w Szliselburgu”.

Wyłowiliście, co było ostatnią deską ratunku Ludwika, żeby nie skończyć reszty życia przy desce do prasowania? Tak, właśnie udany zamach na cara! Z tej gawędy warto również wyłowić okoliczności śmierci Diksztajna, o którym już raz w makulekturach była mowa (http://betacool.szkolanawigatorow.pl/polisa-spisana-sympatycznym-atramentem), a pewne poszlaki sprawią, że jeszcze do próby wyjaśnienia okoliczności tej śmierci wrócimy, ale my skupimy się teraz na zamachu na cara.

Otóż w marcu 1881 roku Polacy wraz z bombą rzuconą przez naszego rodaka Hryniewieckiego w stronę Aleksandra II awansowali do terrorystycznej ligi mistrzów. Przypomnę, że Aleksander II, to ten car, który w „Królobójcach” Gąsiorowskiego robił regularne przeglądy „wydekoltowanych do pasa” sierot (pisałem o tym w poprzednim odcinku). Zamach był podwójnie udany, gdyż w jego wyniku zginęli i car, i zamachowiec, co utrudniało sprawę dotarcia do ewentualnych zleceniodawców. Dla nas także na razie pozostaną oni nierozpoznani. Skorzystamy jednak z okazji i ponownie sięgniemy do artykułu Nowickiego, by poznać cele i motywy działania terrorystów:

„Lud rosyjski był wychowywany w wierze, że carska dynastia pochodzi od Boga i jest święta. Ten sojusz tronu z ołtarzem był na tyle skuteczny, że ludzie nie mogli sobie po prostu wyobrazić, by pół-bóg, mógł zostać pokonany przez zwykłych śmiertelników. W ten sposób, żaden protest, żadna walka nie ma sensu, gdyż z góry jest skazana na porażkę. Ten wewnętrzny hamulec w milionach rosyjskich chłopów, był znacznie skuteczniejszy w tłumieniu buntu, niż wojsko, żandarmeria i kozacy razem wzięci. Ścięcie Ludwika XVI na gilotynie, otworzyło Francuzom oczy i kraj ten stał się wzorem nowoczesnej republiki burżuazyjnej. Zamach na cara, miał obudzić naród do walki i cel ten w pewnym sensie został zrealizowany. Choć Narodna Wola poniosła wielkie straty, wielu jej czołowych bojowników poniosło śmierć, to jednak siły te zostały wkrótce uzupełnione nowymi ideowymi bojownikami”.

Po czym trochę tajemniczo dodaje:

„Gdyby nie zamach na cara partia Proletariat nie powstała by w roku 1882. Może powstała by później, w może nie powstała by nigdy”.

No tak, zapytacie. Ale po co zakładać partię terrorystyczną w miejsce tak skutecznej (udany zamach na Aleksandra II) „Narodnej Woli”. Odpowiedź jest prosta. W ciągu 1882 roku organizacja narodników została prawie całkowicie rozbita, a na tronie siedział już Aleksander III, którego także chciano szybko wyprawić na spotkanie w zaświatach ze swoim poprzednikiem.

Te zamiary mocno skomplikował jeden człowiek – Grzegorz Sudiejkin. Szef carskiej tajnej policji w brawurowy sposób opanował struktury terrorystów i w pewnym momencie miał nad nimi niemal całkowita kontrolę. Zajrzyjmy do „Królobójców” Gąsiorowskiego, w których opis dokonań Sudiejkina jest raczej mało entuzjastyczny:

„podpułkownik Grzegorz Sudiejkin, odznaczał się niesłychaną perfidią i na wytępienie rewolucjonizmu miał w zanadrzu piekielnie złośliwe środki, o których nikomu się przedtem nie śniło. Siudejkin, na przykład, sam zaczął wydawać rewolucyjne pisemka, sam je redagował, drukował odezwy! Agentów swoich przedzierzgnął w...”nihilistów”. Plan Siudejkina był machiawelsko sprytny: szpiegostwem ogarnąć wszystkie tajne związki, wprowadzić do nich niezgodę i rozłam wewnętrzny, osłabić je, a potem wszystkie zgnieść”.

Jak się zapewne domyślacie ta „perfidia” i „piekielność środków” komuś się jednak podobała (dalej czytamy Gąsiorowskiego):

„Energia szefa tajnej policji petersburskiej zachwyciła dwór. Nareszcie zdołano wyrobić siłę, nareszcie genialny żandarm rokował wycięcie zarazka, uzdrowienie monarchii. Sudiejkin rósł w powagę i wpływy, zaczynał już być potentatem, lada dzień spodziewano się dlań tytułu szefa żandarmów, a co za tym idzie stopnia ministra spraw wewnętrznych. Łatwo przeto wyobrazić sobie przerażenie Petersburga, gdy w nocy z 28 na 29 grudnia 1883 rozeszła się wieść o zamordowaniu potężnego szefa policji, razem z jego siostrzeńcem, żandarmem Sadowskim! Ciała pomordowanych znaleziono zastygłe w domu przy jednej z uliczek, w pobliżu Newskiego Prospektu, i nie tylko pokryte ranami od kul rewolwerowych, ale zmasakrowane uderzeniami pozostawionego przy trupach kilofu”.

Rzec można, że Sudiejkin zginął od własnej broni. Zabił go jego własny agent i konfident Siergiej Diegajew. Był on jednym z najwyżej umiejscowionych w strukturach „Narodnej Woli” działaczy. Ten szybki awans nie był jednak przypadkowy. Diegajew został bowiem aresztowany w wynajmowanym przez niego mieszkaniu, gdzie organizował drukarnię, po czymi podjął współpracę z podpułkownikiem Grigorijem Sudiejkinem (od 1882 inspektorem tajnej policji w całej Rosji). Ten zawarł z uwięzionym rewolucjonistą układ: Diegajew miał wydać znanych mu członków Narodnej Woli, Sudiejkin zaś miał uczynić z niego przywódcę nowej organizacji podziemnej ściśle współpracującej z tajną policją.

Po śmierci Sudiejkina Diegajew (jak to opisze Gąsiorowski) „przepadł jak kamień w wodę… Poszukiwania najzajadlejsze nie osiągnęły rezultatu. Listy gończe , rysopisy, telegramy nic a nic nie pomogły(…). Aż w końcu żandarmeria rozesłała do wszystkich władz setki fotografii Diegajewa, a nadto wszystkie miasta i wsie ozdobiła osobliwymi plakatami”.

Gąsiorowski wspomina, że gorliwemu urzędnikowi spod Irkucka skompletowanie całej szóstki z tego plakatu zajęło aż dwa lata, w końcu wysłał depeszę że ma pół tuzina Diegajewów. Zamiast sześciokrotności nagrody, policjant zaliczył wylot z roboty.

A teraz jeszcze jedna (mniej humorystyczna) relacja z tamtych wydarzeń. O opisanych okolicznościach Gąsiorowski oczywiście nie wspomniał. Pochodzą one z książki, o której być może jeszcze kiedyś opowiem, wyjaśniającej okoliczności tajemniczego zniknięcia terrorysty:

„Historia walk rewolucyjnych pod caratem obfituje w przypadki udanej lub nieudanej prowokacji. Zdaje się, że pierwszy na większą skalę zakrojony wypadek prowokacji zorganizowany został przez pułkownika żandarmskiego Sudiejkina. Zaczął on od tego, że każdemu z uwięzionych proponował wolność lub pozorny tylko wyrok za zdradę (…). Rozdawał on zarazem pieniądze naprawo i na lewo, nieraz bez żadnych namacalnych rezultatów zdrady lub szpiegostwa. ,,Niech bierze! Im ich więcej będzie brać, tern trudniej będzie potem odróżnić agenta od rewolucjonisty, zresztą parę miesięcy pobierze za nic, a potem wydostaniemy przecie coś od niego". Uwalniał za zdradę nawet takich, którym groziła za poprzednie czyny szubienica lub katorga. Takim właśnie był Diegajew, który brał udział w zamachu pierwszego marca. Parę tygodni po uwięzieniu Diegajew zażądał rozmowy z Sudiejkinem. Za zdradę i obietnicę wydania Wiery Figner i innych Sudiejkin urządza mu ucieczkę z pociągu, kiedy go wieziono niby to do Petersburga. Otoczony aureolą ucieczki, organizuje on na południu Rosji drukarnię i kółka i oddaje do więzienia dużo ludzi, ,,oczyszcza", — jak się Sudięjkin wyrażał — Południe, Po ,,oczyszczeniu" Południa Sudiejkin, zaniepokojony pojawieniem się różnych druków rewolucyjnych i przejawami działalności, prowadzonej ku wielkiemu podziwowi bez udziału i wiedzy jego ,,ludzi", sprowadza Diegajewa do Petersburga dla ,,oczyszczenia" stolicy przed koronacją, a z drugiej strony celem przeprowadzenia swych ambitnych planów (dążył do teki ministerialnej). W Petersburgu Diegajew stara się wyszukać wszystkie rozpierzchłe kółka rewolucyjne celem niby to porozumienia się. Nawiązuje też stosunki z Kunickim, z którym kolegował w Instytucie Komunikacji i którego wprowadził do kółek rewolucyjnych. Po zdemaskowaniu Diegajewa stwierdzono, że działalność jego w Petersburgu była dwoista: służył jednocześnie i Sudiejkinowi i rewolucjonistom. Czynną rolę w zdemaskowaniu Diegajewa odegrały rewolucyjne kółka polskie, Dębski opowiada o tem co następuje: „Namnożyła się taka masa prowokatorów szpicli wśród młodzieży, że nie można było nikomu ufać, porwały się nici organizacyjne. Postanowiliśmy dopomóc Rosjanom i pozbierać jednostki, które ocalały od pogromu, a mogliśmy to uczynić, opierając się na polskich kółkach w Moskwie i na Południu, których demoralizacja Sudiejkinowska nie dosięgła zupełnie. Postanowiono zwołać zjazd ocalałych narodowolców do Pitra. Ściągnięcie towarzyszy Rosjan poruczono Rechniewskiemu. Pojechał on do Moskwy, gdzie jak się okazało organizacja Narodnej Woli była zupełnie rozbita i na Południe, gdzie część ludzi ocalała. Zjazd odbył się (w sierpniu czy wrześniu 1883 r. (…). Polaków było nas trzech obecnych: Kunicki, Rechniewski i Dębski. Na tym zjeździe Diegajew został zdemaskowany jako główny agent Sudiejkina". Do tego czasu Diegajew był uważany za jedynego w kraju członka Komitetu wykonawczego Narodnej Woli. — Diegajewowi postawiono alternatywę: albo śmierć własna, albo zorganizowanie zabójstwa Sudiejkina, Diegajew wybrał ostatnie i dotrzymał słowa, Sudiejkin został przez niego w końcu grudnia 1883 zabity. Jeszcze przed wykonaniem zamachu polecono Kunickiemu i Rechniewskiemu zorganizować ucieczkę dla Diegajewa i dopilnować jego wyjazdu, Rechniewskiski przygotował drogę, Kunicki z paszportem dla Diegajewa czekał w Wilnie, Gdy przyszła z Petersburga umówiona depesza, Kunicki wyjechał do Dynaburga, wsiadł do pociągu, jadącego z Petersburga, odszukał Diegajewa, owinął jak chorego w płaszcz i odwiózł do Libawy, Tam wsadził go na okręt i czekał na brzegu, trzymając w kieszeni rękę z rewolwerem gotowym do strzału, aż odbił od brzegu statek pod flagą cudzoziemską, uwożąc Diegajewa, Kunicki miał go zastrzelić, gdyby znowu się zawahał i próbował cofnąć. A w tym czasie na rogach ulic we wszystkich miastach Państwa Rosyjskiego wisiały ogłoszenia z fotografia Diegajewa, obiecujące nagrodę 10,000 rubli za jego schwytanie. Na śledztwie Kunicki zeznał, że wywiózł Diegajewa przez Wierzbołowo, zapewne celem zmylenia śladów i odwrócenia uwagi od udziału Rechniewskiego w tej sprawie”.

To bardzo ważny fragment. Okazuje się w nim bowiem, że twórcy Proletariatu uczestniczyli w ewakuacji kluczowej osoby. Osoby, która stałą bardzo wysoko w strukturach ruchu rewolucyjnego. Diegajewa objął „program ochrony świadków”.

Stanisław Kunicki – organizator ucieczki (druga osoba w Proletariacie po Waryńskim) wpadł, został umieszczony w warszawskiej cytadeli. Tam kłapał tam dziobem niemiłosiernie. Leon Baumgarten w swojej „cegle” o dziejach Wielkiego Proletariatu nieco go usprawiedliwia:

„Gdyby Degajew wydawał rewolucjonistów, aby przedostać się do obozu wroga i zniszczyć go, czyż partia nie wybaczyłaby mu tego i czy nie miałby nawet prawa do miana bohatera? Te maniackie myśli tak opanowały Kunickiego, że zaczął wierzyć w ich realność. Widział już się wolnym, poza murami X Pawilonu, znów walczącym bez wytchnienia w szeregach partii, wzmacniającym jej rozbite szeregi i zadającym potężne ciosy zaciętemu i silnemu wrogowi”.

W obliczu zeznań całej gromadki pękających jak zapałeczki współpracowników (Baumgarten wymienia Gładysza, Formińskiego, Sieroszewskiego) Kunicki również pękł:

„Przesłuchanie trwało całą noc, po czym Kunicki swoje 53-stronicowe wyjaśnienie podpisał na każdej stronicy”.

Moim zdaniem tym zeznaniem wydał wyrok i na siebie i swoich współpracowników. Mało tego na większość osób, która miała styczność z nim i na wolności i w Cytadeli. Śmiem twierdzić, że od chwili jego załamania już nie tylko carska ochrana miała powody, by zacząć eksterminację „proletariuszy”. Od tego momentu rozpoczął się także program likwidacji niewygodnych świadków. Nagle rozpostarty, jak dotąd nad tą organizacją, parasol ochronny został gwałtownie zwinięty, a większość jej członków zaczęła młodo umierać.

Tylko niewielu z nich udało się przeżyć.

Zadaję sobie pytanie, czy sekret tych zdarzeń nie tkwi gdzieś na tym zdjęciu? (dodam, że pochodzi ono z książki, o której napiszę w kolejnym odcinku cyklu).

Ja na pewno znalazłem na nim parę interesujących szczegółów.

Chętnych do prześledzenia stanu emocjonalnego osadzonych w Cytadeli „proletariuszy” zapraszam jak zwykle mojej witrynki.

https://allegro.pl/uzytkownik/makulekturapl?order=m

Na zachętę dodam, że od pewnego czasu książki ze wspomnieniami z „tamtych” czasów i wydarzeń giną w tempie przypominającym falę śmierci, która pochłonęła ich bohaterów.

Ach oczywiście zapomniałem Wam powiedzieć, co się stało z Diegajewem. Otóż wyjechał on do Ameryki, gdzie zmienił imię i nazwisko. Jako Alexander Pell został profesorem matematyki na Uniwersytecie Stanowym Dakoty Południowej. Był pierwszym dziekanem wydziału inżynierii na tej uczelni. Zmarł w 1921 nie będąc zdemaskowany.

Jak sądzicie, czy ta informacja będzie przydatną, przy próbie odpowiedzi na pytanie: kto opłacał królobójców?

---

tagi: proletariat  kunicki  diegajew  dębski  siudejkin 

	betacool
	23 maja 2018 15:00

48     4096    15 zaloguj sie by polubić