makulektura.pl

 

Makulektura nr 46

Jak Zygmunt III wyobrażał sobie partnerstwo wschodnie, czyli o zasadniczej różnicy perspektyw

 

Edward Alfred Mierzwa, Anglia a Polska w pierwszej połowie XVII w., PWN, Warszawa 1986

 

Popiół, saletra, węgiel drzewny, sukno, zboże, drewno - tabele importu i eksportu. Polska, Anglia, Francja, Holandia, Gdańsk - korowody szemranych dyplomatów i seria rozgrywek, w których nikt za bardzo nie ukrywa, że chodzi o ogromne pieniądze.

Już na starcie muszę zaznaczyć, że ogromu przedstawionych w książce wiadomości nie byłbym w stanie przekazać nawet w kilku notkach. Obejmuje ona bowiem półwiecze, w którym w Polsce rządzili Zygmunt III i Władysław IV, a w Anglii Jakub I, a po nim Karol I. Wiemy, że były to czasy, w których dynamika wydarzeń na pewno nie przypominała wczorajszego meczu Polaków z innymi wyspiarzami.

Tak jak w klasycznej grze w karty – czterej królowie stoczyli partię o losy unii Polski i Litwy i losy unii Anglii i Szkocji. Brał w niej także udział piąty koronowany bohater – król Szwecji Gustaw Adolf, którego ja bym osadził w tej rozgrywce w roli jockera. Ale ważnych treści w książce jest tyle, że na pewno nie nastąpi to w tym odcinku „makulektur”. Ostateczny wynik rozgrywki dość dobrze znamy, z tym większą uwagą możemy się zatem przyjrzeć jej co ciekawszym fragmentom…

Zacznijmy od spraw, które znamy dość dobrze, przenieśmy się w okolice roku 1612:

„Zygmunt III miał ciągle nadzieję na odzyskanie korony szwedzkiej, perspektywa korony carów też nie została jeszcze zupełnie stracona, a na południowych kresach niebezpieczeństwo tureckie stawało się coraz bardziej realne. W tej sytuacji dobre stosunki z Anglią były ze wszech miar pożądane (...)”.

Anglia oczywiście także owych dobrych stosunków pożądała, ale nie było to pożądanie bezwarunkowe:

„Polskie sukcesy w wojnie ze Szwecją i Moskwą spowodowały aktywizację stronnictwa protestanckiego i antypolskich kół na londyńskim dworze. Ambasador wenecki w Londynie pisał po zajęciu Kremla przez Żółkiewskiego, że „sukces polski jest wielce nieprzyjemny dla króla angielskiego, dla rady królewskiej, dla Holandii i wszystkich protestantów, a niektórzy sądzą, że gdy zakończone zostaną sprawy niemieckie, musi być coś postanowione dla udzielenia pomocy królowi szwedzkiemu”.

Kim byli owi „niektórzy”, określeni także jako koła antypolskie? Mierzwa szybko i precyzyjnie rozwiał wątpliwości. Chodziło o kupiectwo angielskie zorganizowane na terenie Rzeczypospolitej pod szyldem Kompanii Wschodniej, którą to kompanię, wzmocnienie pozycji króla Zygmunta III postawić mogło „w roli raczej petenta niż partnera”.

Nawet w relacjach damsko-męskich, degradacja z roli partnera do roli petenta jest trudna do wyobrażenia i dokuczliwa. W świecie wielkiej polityki i jeszcze większych interesów, skala upadku byłaby wręcz niewyobrażalnie upokarzająca i zasługująca na gwałtowną i skuteczną profilaktykę:

„Naciski czynione na dworze londyńskim na Jakuba I dały szybko rezultaty. Jakub wyraził zgodę na werbunki wojsk najemnych przez Szwecję i Moskwę na terenie wysp, co postawiło go automatycznie w gronie przeciwników Rzeczypospolitej”.

Zygmunt III próbował rozładować powstałe napięcia. Czynił to potwierdzając gwarancje przyznane kupiectwu angielskiemu w Moskwie, ale obwarowywał je koniecznością podporządkowania się władzy królewskiej bądź książęcej, a także obowiązkiem „wywiązywania się z ciężarów fiskalnych na równi z kupiectwem innych nacji uprawiających handel w Moskwie”.

Nasz król chyba nie do końca zdawał sobie sprawę z tego, że to co jest jego zdaniem propozycją „partnerstwa”, w oczach samych Anglików może wyglądać na próbę ustawienia w pozycji „petenta” i to w postawie dość mocno przygiętej, by nie rzec wypiętej...

Na szczęście dla Wyspiarzy, a na nieszczęście dla nas, partnerskie propozycje króla Zygmunta miały charakter wybitnie niepermanentny. „Informacje o zmianie fortuny na froncie moskiewskim i porażce polskich koncepcji w polityce wschodniej spowodowały w Anglii nastrój radości, a w Kompanii Wschodniej i kupiectwa zaangażowanego w Moskwie pełny optymizm co do utrzymania dawnych swobód”.

Nie muszę chyba dodawać, że pełen optymizm Anglików, mógł oznaczać dla nas tylko i wyłącznie jego zupełną odwrotność, czyli pełen pesymizm. Najbardziej poraził mnie jednak nie tyle sam fakt polskiej przegranej, lecz niewyobrażalna wręcz, płynąca z tej klęski, różnica perspektyw. Plan Zygmunta III, w wielu miejscach przez Edwarda Mierzwę krytycznie punktowany, opierał się na odzyskaniu tronu szwedzkiego i próbie obsadzenia tronu carów. Były to jak dobrze wiemy z obowiązującej wersji historii (pisanej także przez autora książki) oczekiwania mało realistyczne i wpychające nas w objęcia nieustających wojen...

Proszę bardzo dla porównania plan i wizja, do których Edward Mierzwa podszedł z dużo mniejszym krytycyzmem. Oto kawałek porządnej wyspiarskiej perspektywy, być może nie pozbawionej konieczności stoczenia paru wojen, ale za to dużo bardziej realistycznej:

„Po definitywnym upadku planów obliczonych na zbliżenie do Hiszpanii i związaniu z niemieckim obozem protestanckim, Jakub modyfikuje koncepcje swej polityki w Europie Wschodniej, lecz pozostawia sobie otwarta drogę na ewentualność zwrotu ku Hiszpanii. W styczniu 1613 r. Występuje w roli pośrednika w rokowaniach pokojowych (...) kończących wojnie duńsko-szwedzką. Wojna paraliżowała ruch statków w Sundzie obniżając ekonomiczną sprawność handlu angielskiego, dalsza izolacja groziła opanowaniem Bałtyku przez Holendrów w momencie gdy zdecydowali się na związek z młodym prężnym królem Gustawem Adolfem. Nie mogąc liczyć na eliminację Holendrów z Bałtyku, Anglicy musieli szukać rozwiązań kompromisowych, a takim było współdziałanie z Gustawem Adolfem i Holandią. Nadto silna pozycja Anglii na Bałtyku stała się niezbędna wobec wydarzeń , jakie nastąpiły w końcu 1612 r. Lub na początku 1613 r. Na ten okres przypadło przesilenie w konflikcie polsko-moskiewskim, a jednocześnie zaskakujące poselstwo bojarów moskiewskich do Londynu z propozycją przejęcia przez Jakuba I korony carów. Propozycja bojarstwa otwierała przed Anglią niezwykłe perspektywy polityczne i gospodarcze, jedną z nich była możliwość "wysłania wojska i rządzenia tym krajem za pomocą gubernatora” – donosił doży, Antonio Foscarini. Propozycja była nęcąca nie tylko dla Jakuba, najbardziej zainteresowana nią była Kompania Wschodnioindyjska założona w 1600 r., która uzyskała już w cesarstwie wielkiego mogoła silna pozycję i takież podstawy materialne. Zapasowa droga via Moskwa do Indii i na Daleki Wschód miała szerokie perspektywy: wyparcie Portugalczyków i Holendrów z ich tradycyjnych rynków. Na ten okres przypada powstanie planu (...), który dotyczył rozszerzenia i zabezpieczenia wpływów Kompanii Moskiewskiej na terenach wschodnich, a niebawem skrystalizowany został projekt objęcia patronatem wyznania prawosławnego przez kościół anglikański”.

Ależ jest tu moc. Pół ledwie strony a plany dotyczące co najmniej kilku państw, co najmniej dwóch kontynentów i co najmniej dwóch kościołów. Nie mamy chyba złudzeń, że ktoś kto choć na chwilę stanie na drodze tak szerokich perspektyw zostanie z tej drogi zawrócony, by nie rzez zepchnięty.

Jak się domyślacie każdy wielki plan, by być skuteczny musi być nieco uszczegółowiony. W tym przypadku detale opracował w latach 20-tych XVII wieku Thomas Roe – wieloletni ambasador angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w Stambule. Plan był skutkiem wielce niesprzyjających okoliczności. W 1624 r. wojna z Hiszpanią zablokowała Anglikom swobodny dostęp na Morze Śródziemne.

„Handel lewantyński (…) mimo iż nie był dla Anglii tak życiodajny, jak bałtycki, dostarczał znacznych środków czerpanych z kontroli handlu jedwabiem i towarami wschodnimi. (…) Rozwój sytuacji w państwie carów nie pozwalał Anglikom na swobodną penetrację tych terenów i wolną drogę do Persji, Indii i Bliskiego Wschodu. Ambasador angielski rozważał koncepcję podporządkowania kościoła greko-katolickiego zwierzchnictwu i opiece protestanckiej, co położyłoby kres penetracji tego kościoła przez katolicyzm francuski. Stworzyłoby to odpowiednią bazę dla przyszłych działań angielskich na Wschodzie. Szwecja miałaby natomiast istotną do odegrania rolę – wyeliminowania, przy pomocy Prus i Turcji, Rzeczpospolitej i jej rozbioru między wspomnianych sojuszników włącznie. Anglia byłaby zainteresowana jedynie utworzeniem korytarza lądowego między Stambułem a Gdańskiem, wzdłuż którego usytuowane byłyby kolonie handlowe angielsko-szkockie w: Gdańsku, Toruniu, Warszawie, Kazimierzu, Lublinie, Lwowie i Jazłowcu. Ta zapasowa droga na Wschód, niezależnie od hiszpańsko-angielskiego barometru pozwoliłaby na znaczne skrócenie czasu podróży z Londynu do Stambułu. O ile podróż na trasie Stambuł – Londyn przez Gibraltar trwała ca trzy miesiące, a połączenie lądowo-morskie ze Stambułu do Wenecji przez Wiedeń, Bawarię do Londynu wymagało około siedmiu tygodni, to pokonanie trasy ze Stambułu przez Lwów, Warszawę i Gdańsk byłoby możliwe przy sprzyjających warunkach nawigacyjnych na Bałtyku i Morzy Północnym w trzydzieści dni (sic!)”.

Podobno ta właśnie trasą – szybszą i bezpieczniejszą niż wszystkie inne, szły szczególnie cenne przesyłki i rozliczenia finansowe między Stambułem a Londynem.

Mierzwa dodaje, że oś Gdańsk – Stambuł miałaby też silne oparcie we wspomnianych koloniach angielsko-szkockich…

Kończę w tym miejscu. Konkretnych historycznych bogactw jest w tej książce jest naprawdę wiele. Szczególnie cenne są tabele dotyczące ilości wwożonych i wywożonych przez Anglików towarów (nawet rzeczonego we wstępie popiołu).

Książka nie jest wolna od niepochlebnych wtrąceń na temat polityki Zygmunta III, ale do tego wszyscy chyba przywykli…

Do tej pozycji jeszcze kiedyś wrócę, bo warto napisać choćby o całej armadzie zagranicznych pacyfistów, którzy zjechali do naszego kraju negocjować pokój kończący wojnę ze Szwedami. Warto, bo o owej dyplomatycznej czeredzie, ledwie bowiem wspomniał pan Rafał Czerniak we wczorajszej pogadance z Coryllusem.

Chyba Was za bardzo nie zdziwi fakt, że Thomas Roe (projektant wytyczenia „polskiej” drogi między Londynem a Stambułem) grał w tych negocjacjach pierwsze skrzypce.

Przyznam również, że po lekturze książki Edwarda Mierzwy, mam nieodparte wrażenie, że Gustaw Adolf nie miał innego wyjścia i musiał zginąć młodo – taki już los bezczelnych i łasych na cudze (czytaj angielskie pieniądze) władców…

A jeśli ktoś chciałby skonfrontować to ze swoimi wrażeniami - to jak zwykle zapraszam:

https://allegro.pl/e-mierzwa-anglia-a-polska-w-pierwszej-pol-xvii-w-i7560193433.html

---

tagi: polska  anglia  szwecja  zygmunt iii  jakub i  gustaw adolf  edward mierzwa 

	betacool
	12 września 2018 18:24

39     3344    15 zaloguj sie by polubić