makulektura.pl

Makulektura nr 50

 

Kraina tuczonych węgorzem świń

 

Wincenty Jastrzębski, Wspomnienia 1885-1919, PWN, Warszawa 1966

 

Dawno, dawno temu mój tata kupił drewnianą wiosłową łódkę. W letnie popołudnia pakował mnie i moją młodszą siostrę na motocykl marki SHL i jechaliśmy nad jezioro i na naszą łajbę. Na wodzie spędzaliśmy ze 3 godziny, po czym opróżnialiśmy dno łódki ze złowionych w tym dniu płoci, krąpi, wzdręg, okoni, leszczy. Czasami do kilogramów tych „pospolitości” tato dorzucał złowionego węgorza, a czasami dwa węgorze. Potem pakowaliśmy siatki z rybami na SHL-kę i jechaliśmy parę kilometrów - do mojej babci, która mieszkała w pobliskiej wsi. Ona na widok kilku kilogramów ryb do oskrobania, podnosiła krótkotrwały lament, ale zazwyczaj nawet wtedy jej oczy błyszczały radością. Po chwili jej ręce błyszczały rybimi łuskami, a po jeszcze dłuższej chwili, nasze ręce błyszczały olejem usmażonego chrupiącego połowu.

Z tego co pamiętam z naszych wędkarskich łowów cieszyły się także koty, które pojawiały się i krążyły wokół świeżych ryb. Nie pamiętam jednak, by była to okazja do tego, by w jakikolwiek sposób radowały się hodowane przez babcię świnki. Wspominam o tym nie bez przyczyny, bowiem zupełnie inaczej dystrybucję połowów zapamiętał z czasów swojego dzieciństwa Wincenty Jastrzębski. Posłuchajmy jego relacji o młodych latach spędzonych na Podlasiu we wsi Kruki, gdzieś między rzekami Orzycem a Omulwią:

„We wsi Kruki (…) w pewnych okresach połowu węgorza sypak rano przynosił cały worek tej ryby z węgorni (łapka na węgorze na Omulwi). Po rozesłaniu w prezencie po parę sztuk znajomym i zaopatrzeniu swojej spiżarni resztę oddawano świniom, a dalszy połów przerywano i pozwalano węgorzom spływać do Narwi. Nie można było jednak powstrzymać ojca od łowienia ryb – był to jego ulubiony sport. Zdarzało się, że w ciągu niedzieli złowił na wędkę kilkadziesiąt sztuk brzany. Ta ryba jednak, zdaniem matki, nie nadawała się na jej stół, zjadały ją zwierzęta domowe (…).

Powiedziałem wyżej: „jej stół”. Cóż to był za stół? To był taki stół, przy którym prawie co tydzień, a nieraz częściej nasz ksiądz popełniał jeden z siedmiu grzechów głównych i za ten sam grzech musiał „raz do roku około Wielkiej Nocy” udzielać rozgrzeszenia mojemu ojcu. Ich podniebienia tak już zobojętniały na pieczone gęsi, kaczki swojskie i dzikie, indyki, kury i kurczęta, ba hodowano dla nich nawet kapłony, że trzeba było je łechtać, ażeby wywołać cmoknięcie, … młodymi wronami i dla odmiany młodymi wróblami”.

Te młode wrońce wędrowały do zaprawy suto zasypanej jagodami jałowca, a wróbelki piekły się tuzinami. „Upieczone, rumiane chrupiące były podobne do włoskich orzechów włoskich”. Jadło się je wkładając w całości do ust razem z kostkami, a zapijało piwem jałowcowym. Jak widzimy świat biednej podlaskiej wsi wyglądał nieco inaczej niż nasze współczesne o nim wyobrażenia. Można było wtedy być do bólu znudzonym jedzeniem pospolitego drobiu i boczyć się na brzanę na stole. A ja choć wychowałem się w krainie jezior nie przypominam sobie by komukolwiek i kiedykolwiek zaświtał pomysł, by karmić świnie węgorzem. Widocznie całe moje życie dane mi było spędzić w zupełnie innych czasach…

Tu trzeba zaznaczyć, że mały Wincenty pędził początkowe lata życia jako syn młynarza. Była to wiejska arystokracja, której życie wyglądało mniej więcej tak:

„Przy młynie zawsze był kawałek gruntu młyńskiego lub dzierżawionego, a którym młynarka sadziła na potrzeby swego domu kartofle, kapustę, jarzyny i przyprawy. Z młyna brała mąką dla swojej kuchni, otręby dla świń i krów. Rzeka dostarczała najlepszych gatunków ryb. „pomoc domowa” nie stanowiła w owych czasach ani finansowego, ani społecznego problemu. Taki gospodarczy ustrój domu młynarskiego wytwarzał swoisty podział obowiązków materialnych męża i żony w stosunku do ich dzieci i całości materialnego zabezpieczenia rodziny. Mąż tylko ubierał rodzinę, wszystkie inne wydatki musiały być wygospodarowane i pokrywane z gospodarstwa żony”.

Możemy się domyślać, czy życie innych gospodarstw chłopskich na Podlasiu wyglądało podobnie, czy chłopi oddawali się równie wyrafinowanym ekstrawagancjom jak pieczenie młodych wróbli i wron, czy raczej poprzestawali na wrzucaniu na swój stół klasycznego drobiu i wieprzowiny zaprawianej tłuszczem węgorzy. O tym Jastrzębski już nie pisze, ale możemy snuć różne domysły.

Ta sielanka Wincentego skończyła się dość gwałtownie. Jego matka nagle umarła, gdy miał 11 lat. Ojciec Jatrzębskiego przeżył to mocno, popadł w alkoholizm, znalazł sobie inną kobietę i próbował ulokować małego Wincentego w pobliskim dworze. Tu okazało się, że Wincenty miał niepokorną naturę i nie zadowalało go czyszczenie srebrnych łyżek na szlacheckim stole. W dodatku nakrył swego pana dobrodzieja na obściskiwaniu wiejskiej młódki i stwierdził, że to najlepszy moment, by wyrwać się z tego zakłamanego ziemiańskiego świata. Pan dobrodziej w zamian za milczenie w sprawie nie dość zakonspirowanego wyżymania suchej bielizny, zaopatrzył Wincentego w parę rubli na drogę, a ten nie bacząc na swój młody wiek wyruszył do Warszawy. Nasz bohater poznał tam co to głód i poniewierka, ale wolał pracę w zawodzie tokarza niż powrót na biedną podlaską wieś... Początek XX wieku jawi się w jego opowieści jako czasy najmroczniejsze – brak pracy, żarcia i perspektyw. I oto w 1905 wybucha wojna między Rosja a Japonią, która zmieniła wszystko:

„Carat w swoim łupieskim pochodzie na Daleki Wschód natknął się na opór (...). Bezrobocie wygasło, bo rosło zapotrzebowanie na narzędzia mordu. (...) Dojrzewał bunt. Na podstawie przemian, które dokonywały się w umysłach warszawskich robotników 1904 r., można byłoby postawić tezę, że do buntu zdolni są tylko syci, bo w miarę tego, jak zmniejszało się w mieście bezrobocie, wzrastało wśród robotników warszawskich napięcie rewolucyjne”.

Nie wiem jak Wy, ale ja się w sumie dziwię, że w świetle tej teorii na Podlasiu nie wybuchł wśród świń jakiś bunt. Jeszcze bardziej oczywiście dziwi mnie brak buntu pośród podlaskich młynarzy, którzy z pełnymi bebzolami powinni być w stanie nieustannego rewolucyjnego napięcia. Kolejne zdziwienie przychodzi ledwie parę stron później, gdy Wincenty, tak bardzo zbulwersowany rosnącym zapotrzebowaniem na narzędzia mordu, sam i to dobrowolnie do ich produkcji przystąpił. Podczas strajku szkolnego w Łomży pomagał w konstrukcji bomb podkładanych pod drzwi i okna domostw łamistrajków.

Jedną z takich bomb nazywanych przez Wincentego „petardami” nie dość , że sam skonstruował, to jeszcze sam podłożył:

„Pamiętam jeden wieczór szczególnie udany w tej akcji petardowej. Echa tego wieczoru obiły mi się o uszy w Warszawie po 20 latach. (…). Moja puszka była wyjątkowo duża (…). Po przyjściu na miejsce zapaliłem od papierosa lont, położyłem na parapecie okna petardę i zawróciłem do miasta, z którego już dochodziły do moich uszu głuche wybuchy innych petard. Jeszcze parę chwil nasłuchiwania i nastąpił mój wybuch. Po dwudziestu latach w 1925 r. dowiedziałem się od pani X., która w tym czasie już mieszkała w Warszawie i którą poznałem przez jej zięcia, towarzysza partyjnego, że wybuch ten przewrócił w jej mieszkaniu kołyskę, wyrzucił z kołyski niemowlę i jakoby spowodował śmierć dziecka. Nie wyczułem, żeby pani X. miała do mnie wielki żal z tego powodu”.

Jak widzicie Jastrzębski zaliczył ten wieczór do szczególnie udanych, a My możemy jedynie coraz szerzej otwierać oczy i coraz częściej przecierać je ze zdumienia.

Kolejną udaną akcją był pogrzeb kolegi z PPS-u. Tenże młody człowiek pojechał do Ostrołęki z paczką bibuły, w drodze powrotnej postanowił się wraz z kompanami wykąpać w Narwi i tam utonął. Jego pogrzeb zamieniono w manifestację, ku zgorszeniu rodziców próbowano zdjąć trumnę z wozu pogrzebowego, by nieść ją na ramionach i rozwinięto czerwone sztandary. Policja nie interweniowała. Nad grobem ceremonie religijne, trwały wyjątkowo krótko, a gdy nad grobem została sama PPS-owska młodzież, wśród czerwonych sztandarów zaczęły się przemówienia:

„Moje, jeśli dobrze pamiętam, było drugie z kolei. Żegnałem w imieniu proletariatu (…) pierwszą w Łomży ofiarę o niepodległą socjalistyczną Polskę”.

Jeszcze w czasie przemówień wojsko otoczyło cmentarz i odprowadziło ok. 30-40 młodych ludzi do więzienia. Więzienie jak już wiemy, krzywdy za wielkiej nie czyniło, a niewątpliwym zyskiem z odsiadki był szybki awans Jastrzębskiego w PPS-owskich strukturach. Przyznać trzeba, że doceniały go już także inne organizacje.

Otóż w czasach,  gdy łomżyński PPS przygniatała obecność czterech pułków carskiego wojska i nieobecność robotnika fabrycznego, czyli siły napędowej ruchu rewolucyjnego, całkiem dobrze poczynała sobie w tym terenie organizacja żydowska. Przewodniczył jej niejaki Jerzy Tabulnicki, o którym Wincenty wspomina tak:

„Pochodził z bogatej rodziny żydowskiej, zamieszkałej w Białymstoku, stąd właśnie przywiózł do Łomży swój program walki politycznej i ekonomicznej”.

Tabulnicki był zdaniem Jastrzębskiego demagogiem, agitatorem, a na jego program składały się „strajki, terror ekonomiczny i ekspropriacja, jak to nazywał, własności prywatnej – wśród Żydów”. Tabulnicki „opanował furmanów”, którzy wozili jego ludzi bezpłatnie i skutecznie i szybko przekazywali informacje, a ze swej kwatery w Łomży wydawał dyspozycje, gdzie ma być ogłoszony strajk i decydował o ewentualnych ekspedycjach karnych. Na jedną z takich eskapad zabrał ze sobą Jastrzębskiego:

„Kiedy znaleźliśmy się na szosie do Jedwabnego, Tabulnicki opowiedział mi jak doszło do tej wyprawy.

Jego organizacja prowadzi obecnie akcję strajkową w prowincjonalnych miasteczkach na terenie guberni łomżyńskiej. Chodzi o wyciągnięcie z dna nędzy tej licznej rzeszy rzemieślników żydowskich, którzy za psi grosz całymi rodzinami pracują po 16 a nawet 18 godzin na dobę na miejscowych i zamiejscowych kupców-nakładców. To jest ciemna, zahukana masa, której nie interesują i nigdy interesować nie będą żadne problemy państwowo-polityczne. Ale ta masa jest wiecznie głodna. Jedynie na tym głodzie można coś budować. (...) „Ja uczę tych nędzarzy stawiać pierwsze kroki w drodze po chleb”.

- I wyobraźcie sobie towarzyszu – z oburzeniem ciągnął mój rozmówca – kiedy ci nasi nędzarze na moja dyspozycję rozpoczęli w Jedwabnem strajk o podwyżkę zarobków, to reakcja żydowska zrobiła w synagodze zebranie i uchwaliła uśmierzyć bunt swoich niewolników. Cała ta zgraja, uzbrojona w kije, wywaliła z synagogi i rozbiegła się po mieszkaniach strajkujących. Zbito ich do krwi, ich żony i ich dzieci, bo przecież i dzieci pracują na tę zgraję. Wczoraj przyjechało dwóch pobitych do Łomży z prośba o obronę strajkujących. Oto dlaczego jedziemy do Jedwabnego. Mam zamiar miasteczko zająć , nikogo z niego nie wypuścić, zanim sprawa nie zostanie załatwiona, zmusić tych drani do podpisania umowy o podwyżce zarobków, wypłacenia w mojej obecności odszkodowania pobitym i wypłacenia na rzecz naszej organizacji pokaźnej kontrybucji. Ja im pokażę czym jest nasza partia – zakończył”.

Jak powiedział, tak uczynił. Kupcy-nakładcy pod groźbą napadów na ich transporty z towarem, zapłacili bez zbędnego ociągania Tabulnickiemu 1000 rubli. Jak widzimy lektura wspomnień Jastrzębskiego pozwala nam na dokonanie kolejnego niezwykłego odkrycia. Tak bardzo ponoć niepodzielny i solidarny względem siebie naród żydowski, wcale takowym nie był. Biedni Żydzi, byli bezlitośnie wyzyskiwani przez tych bogatszych, a tych bogatszych strzygły ówczesne żydowskie lemingi – czyli ludzie młodzi, zaradni, ambitni pochodzący z dużych miast i z bogatych rodzin. Nie ma co ukrywać, że Jastrzębski musiał się od Tabulnickiego wiele nauczyć, bowiem do samego końca akcji, której się jedynie przyglądał, nie zdawał sobie sprawy po co do tego Jedwabnego przyjechał. Tabulnicki mu to w końcu wyłuszczył:

„…co do was, to wyczekałem, aż zapytają się mnie, po co wy tu przyjechaliście, no i wtenczas powiedziałem im : „To komendant łomżyńskiej bojówki PPS. Przyjechał, żeby przekonać się, czy nie będzie potrzebna tu pomoc jego bojówki?”

- Psiakrew! – zakląłem.

Tabulnicki roześmiał się i rozeszliśmy się”.

***

Wspomnienia Jastrzębskiego kończą się na roku 1919. Siedział wtedy w Piotrogrodzie. Czym się chwalił? Ano tym, że był prekursorem ułożenia planów produkcji, które pod jego czujnym okiem rozrastały się z ledwie kilkunastu rubryk do kilkudziesięciu. Najpierw ułożył plany dotyczące produkcji przemysłu metalowego, potem układał plany reglamentacji węgla potrzebnego do tej produkcji, a potem korygował w dół plany produkcji, z powodu niedoborów węgla i ropy.

Jego stołek wydawał się ciepły i bezpieczny, ale być może Wincenty przeczuwał, że gospodarka planowa może się wkrótce okazać polem minowym.

"Początkowo sądziliśmy, że możemy dobrać grupę zakładów, rozesłać kwestionariusze ankiety z tym, aby je wypełniono i że uzyskany materiał wystarczy do ułożenia planu.(...) Jednak prędko stało sie jasne, że dobrych wyników na tej drodze nie można uzyskać, ponieważ wszystkie zakłady bez różnicy chciały jak najwięcej obiecać, jak najwięcej otrzymać i jak najmniej wykonać...".

Przyznacie chyba, że był to poważny problem, nad krórym trzeba było poważnie pochylić głowę. Niestety w Kraju Rad pochylanie głów zazwyczaj konczyło się nagłym w tę głowę strzałem. Na szczęście z pomocą przyszli Wincentemu, Piłsudski i historia:

„Kiedy tak zastanawiałem się nad tym, co robić dalej, odpowiedzi udzielił mi bieg wydarzeń: lud warszawski rozbroił Niemców, Piłsudski wrócił do stolicy, zaczęła się odbudowa nowej wolnej Polski.

Postanowiłem wracać do kraju”.

I wrócił i pomagał Piłsudskiemu budować niepodległą socjalistyczną Polskę, a później innym towarzyszom budować niepodległy i socjalistyczny PRL.

Jak wiemy, na różnych odcinakach ta budowa szła bardzo różnie. Jedno jest pewne, odkąd Jastrzębski rozsiadł się na dobre w ministerialnych fotelach, odtąd świnie na Podlasiu węgorzy już nie jadły...

***

A tu nie pieczona wrona, nie pieczony wróbel, ale ledwie przepuszczony nad makulekturowym płomykiem prawdziwy biały kruk. Pięćdziesiątą makulekturową pozycję trzeba było jakoś specjalnie uczcić... Polowanie na kruka trwało prawie dwa lata:

https://allegro.pl/wincenty-jastrzebski-wspomnienia-1885-1919-i7700119726.html

---

tagi: socjalizm  jedwabne   wincenty jastrzebski 

	betacool
	29 listopada 2018 22:09

32     2822    14 zaloguj sie by polubić