makuletkura.pl

Makulektura nr 1 część 2

Dziwne dzieje dziwnej kolekcji. Rzecz o budowaniu na zgliszczach.

Część 2. Kuźnica złotych talentów

Zbigniew Rewski. Zagadnienia sztuki w działalności Hugona Kołłątaja.

W poprzednim odcinku profesor Rewski powiódł nas drogą przez labirynt do pewnej ważnej lektury. Chodzi o książkę Wacława Tokarza o ostatnich latach Hugona Kołłątaja.

Czuję się tu teraz trochę jak kelner w wykwintnej restauracji, którego goście pytają co może im polecić, a ja wiem, że w karcie są same smakołyki. Cóż będę przede wszystkim podawał fakty na poparcie wcześniej wygłoszonych przez siebie tez. A one głównie koncentrowały się na dwóch aspektach.

Primo - Kołłątaj nie był żadnym kolekcjonerem sztuki, duo – był postacią pod pewnym względem tak wybitną, że wręcz wyprzedzającą swą epokę i przez to, odrzuconą i nie zrozumianą. Koniec życia Kołłątaj przeżył w samotności i kompletnym opuszczeniu. Ta jego wyjątkowość polegała na tym, że miał w sobie tyle zła najwyższej próby, że w jego czasach nie było jeszcze takiej osoby na świecie, która ową jakość byłaby w stanie wykorzystać i docenić. Ale Hugon zrobił wszystko, by w przyszłości świat dojrzał do twórczego wykorzystywania takich ludzi jak on.

Tokarz w swej bardzo wyważonej w ocenach pracy, tak opisuje sposób działania Hugona Kołłątaja:

„Taktyka (…) polegała na tym, że udawał on z początku, wbrew silnemu przeświadczeniu o swej istotnej wartości, człowieka, oddającego się najzupełniej wpływowi swojego protektora, pozyskiwał w ten sposób jego zaufanie i stopniowo, dzięki swej pracowitości, którą zwykle przewyższał protektora, dzięki swej przewadze umysłowej, swej ruchliwości i wreszcie systematyczności działania, zdobywał sobie stanowisko takie, że nie można było już obejść się bez niego, a wtedy występował już niezależniej (…)”.

Kolejne źródło niezwykłych informacji, to „List Do Przyjaciela Odkrywaiący wszystkie czynności Kołłątaia w ciągu Insurrekcyi” Aleksa Linowskiego.

http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=22856

O Linowskim Wikipedia pisze tak: „zwolennik reform i Konstytucji 3 maja, współpracownik Kołłątaja, był członkiem sprzysiężenia, przygotowującego wybuch insurekcji kościuszkowskiej(…)”.

Po takim człowieku powinniśmy spodziewać się chyba pisemnej laurki dla H. Kołłątaja. Dostajemy za to kolejną porcję smakowitych potraw.

Linowski nieco innymi słowy opisuje sposób działań Kołłątaja. Pisze on, że nasz bohater umiał "wszystko co trzeba w sobie ukryć i wszystko, co trzeba pokazać”.

W oparciu o tę taktykę i sztuczki ze skrywaniem i odkrywaniem tego, co w danym momencie należy, H.K. początkowo był stronnikiem króla. Dostał tytuł podkanclerzego, ale „mdlał i płakał, kiedy mu Król oddanie pieczęci spaźniał” – pisze Lisowki. Po uchwaleniu konstytucji robi się gorąco. Interwencja Moskwy grozi tym, że Kołłątaj straci tytuł i wszelkie własności ziemskie. Na co Linowski słyszy taką kwestię:

- Ja chudy pachołek dogrzebawszy się urzędu nie mogę wypuszczać z rąk całego swojego losu.

H.K proponuje więc swoim kolegom patriotom, że przystąpi do Targowicy, żeby w razie czego bronić ich od prześladowań ze strony konfederatów i Moskwy.

Pomysł umówmy się błyskotliwy, ale chyba pojawił się zbyt późno, bo Kołłątaj traci i tytuł i swe posiadłości. Ucieka do Drezna i tu staje się ponownie patriotycznym spiskowcem, z coraz większym wpływem wywieranym na Kościuszkę. Hugon przygotowuje powstanie i akt powstania, w którym znajdą się takie słowa: „postradawszy Ojczyznę, a z nią używanie najświętszych praw wolności, bezpieczeństwa, własności, tak osób jako i majątków naszych”.

Linowski pisze, że jedyną osobą, której zabrano jakąś własność był Kołłątaj, więc przynajmniej wiadomo, kto napisał akt powstania.

Nie przesadzajmy jednak z mocą naszych sądów. Przecież Hugon nie wywołał powstania, żeby odebrać swój majątek.

Może i nie, ale wiemy że do wybuchu powstania bardzo mu się spieszyło.

Oddajmy głos Tokarzowi:

„Linowski zarzuca Kołłątajowi, że rozpowszechnia­niem wiadomości o pewnej pomocy francuskiej i pewnych woj­nach szwedzkiej i tureckiej przyczynił się niepomiernie do przedwczesnego wybuchu powstania”. To samo twierdzi generał Zajączek, który dodaje, że Kołłątaj liczył także na pomoc francuskich jakobinów.

A jak myślicie. Nad czym jednoosobowo będzie trzymał pieczę Kołłątaj w czasie powstania? No jak to na czym – to jasne jak epoka Oświecenia – nad skarbem!

Tu na chwilę przerwijmy opowieść o politycznej działalności Hugona i na chwilę zajmijmy się opisywanym w pierwszym odcinku tego cyklu, zadziwiająco wielkim i szybko rosnącym majątku Hugona i jego dziwną kolekcją dzieł sztuki.

Linowski potwierdził moje intuicje z pierwszego odcinka, co do źródeł pochodzenia kapitału H.K.

Zacytujmy:

„… nadskakując Poniatowskiemu Prymasowi, rządzącemu w ten czas Polska arbitralnie, otrzymał najprzód znacznie chleba Duchownego, w dobrach wydartych Zakonom lub co jedno jest powiedzieć w dobrach wydartych Funduszowi Publicznemu(...)”.

Dziś powiedzielibyśmy chyba, że to było takie ówczesne uwłaszczenie nomenklatury.

Teraz wróćmy do obrazów. Z pracy profesora Rewskiego dowiadujemy się, że pierwsze wiadomości o zbiorze Kołłątaja pochodzą od niego samego i datują się z lat 1792-1794. Trochę to dziwne, zważywszy, że do Polski Kołłątaj zjechał prawie 20 lat wcześniej i ponoć kolekcję przywiózł ze sobą z zagranicy.

Tu muszę zacytować dość długi fragment, by pokazać mistrzowską frazę profesora Rewskiego:

„Bawiąc na emigracji w Saksonii roztaczał Kołłątaj opiekę nad swymi obrazami w drodze korespondencji. Cenił te obrazy najwyżej spośród wszystkich swych ruchomości, pozostawionych w kraju, mimo, że jego zdaniem materialnie nie przedstawiały one zbyt wielkiej wartości. Cenił je ze względów artystycznych. Nawet w najtrudniejszych dla siebie okresach nie chciał wyzbyć się obrazów. Pod przymusem konieczności zgodził się z myślą odstąpienia części zbioru królowi. Fragment najbardziej charakterystycznych pod tym względem listów do plenipotenta zasługuje na przytoczenie: „Upraszam tylko WP., aby obrazy moje były w miejscu suchym, bo na to w Polsce nie ma kupca, a nawet nie ma takiego, co by umiał sprzedać. Nadto ponieważ mam w nich szczególe upodobanie, nie chcę się tych nabytków pozbywać”. Dopiero po roku zmienił częściowo zdanie: „Jeżeli można trzeba by potentować, czyby król nie kupił moich obrazów, do czego by trzeba użyć p. Tokarskiego, obiecawszy mu 100 lub 200 dukatów, ażeby wybrał, oczyścił i pooprawiał obrazy, które by sądził zdatne dla króla. Takowe obrazy niechby p. Smuglewicz pod swoim okiem spisać kazał, cenę ich ustanowił, którą mnie przesłać, a ja bym dał determinacją sprzedaży”.

To teraz rozgrzejmy sympatyczny atrament nad płomieniem świecy.

Kołłątaj pisze, że na jego obrazy w Polsce nie ma kupca! A nawet nie ma takiego, co by umiał sprzedać!

Czyżby Hugon przyznawał się tu, że handlował obrazami z zagranicznymi odbiorcami? A pod jego nieobecność nie było w kraju żadnego porządnego marszanda?

Kołłątaj zleca oczyszczanie i oprawianie obrazów. Gdyby posiadał kolekcję, to śmiem przypuszczać, że obrazy byłyby zadbane, no ale Hugon był być może niedbałym kolekcjonerem.

A cóż to za nadzwyczajne okoliczności skłaniają Hugona do zaproponowania sprzedaży obrazów królowi.

Już wam mówię. List jest z 11.01.1794. Za dwa miesiące wybuchnie powstanie. Hugon o tym dobrze wie i wie, że w czasach wojny (tę nazywano wymiennie rewolucją) ceny obrazów nie idą w górę. Mało tego zaraz się dowiecie o jakie mokre miejsce mu chodziło…

Jak poczytamy uważnie opracowanie Rewskiego to sporą jego część poświęca on warszawskiej nieruchomości Kołłątaja. Pisze nam, że to były drewniane magazyny położone nad Wisłą. Na działkę kieruje naszą szczególną uwagę włącznie z podaniem całej historii numerów w aktach i sugestią przeprowadzenia specjalnych badań przez geodetę! Moim zdaniem przypuszczał, że warto na tym terenie przeprowadzić jakieś poważne badania.

Dlaczego? Zacytujmy Rewskiego i stwierdźmy, czy to zdanie nie jest kolejnym szyfrem:

„Nie wiemy, czy Kołłątaj zagrał na kontraście, obierając dawną gospodarczą zabudowę biskupa Sołtyka na siedzibę radykalnego klubu politycznego. Zresztą magazyny na Solcu miały i dla Kołłątaja znaczenie gospodarcze(…)”. Tu nagle przerywa wątek gospodarczy, a potem nagle i szeroko rozwodzi się Rewski o pięknoduchu wrażliwym na krajobrazy i o tym, że tylko estetyka zadecydowała o wyborze miejsca...

Śmiem sądzić, że te magazyny to była hurtownia do wysyłania pojezuickich fantów za granicę. Magazyny były nad Wisłą. Były położone między najpiękniejszymi pałacami w Warszawie. Taka oświeceniowa hurtownia połączona z kantorem wymiany towarów pojezuickich, pakowanych na barki w ilościach półhurtowych.

Obiekt był dobrze chroniony. Zacytuję Tokarza, bo daje on barwny opis osób, które swą sprawność organizacyjną udowodniły przy okazji dość dobrze nam znanych masowych eventów:

„»Klub«, w którym dzia­łali ludzie Kuźnicy Kołłątajowskiej, do którego należeli na pe­wno wszyscy ci, o których udziale w wieszaniach majowych i czerwcowych mówią źródła, a więc Maruszewski, ks. Mayer, który później w d. 27 czerwca, ze stułą na szyi i z pistoletem w ręku stać będzie przy budowie szubienic, Konopka, dawny sekretarz pieczęci mniejszej, któremu Kołłątaj w r. 1794 wy­robił posadę w wydziale policyi, Dembowski, używany w r. 1793, jako emisaryusz, przez emigrantów, Kalasanty Szaniawski i Linde, którzy w d. 27 czerwca na własnych barkach zno­sili belki na szubienice i inni. Klub wyzyskał panikę d. 8 maja i spowodował wieszania dnia następnego(…)”.

Listę wieszanych osób przejrzałbym pod kątem prowadzonej na Solcu działalności. Może którejś z ofiar ludowych rozruchów Hugon wisiał trochę pieniędzy? Jakieś wstępne typy mam.

Zapytacie, czy ja mam jakieś przesłanki, by twierdzić, że Kołłątaj zarządzał dużym przedsiębiorstwem typu import-export?

Sami oceńcie oto kolejne wspominki o naszym Hugonie:

„Za czasów Sejmu czteroletniego skupywał Kołłątaj lasy na wyrąb, miał maga­zyn drzewa, którego potem w r. 1794 dostarczał do ludwisarni, a nawet w krytycznych czasach emigracyi w latach 1792 do 1794 próbował handlu z Polską płótnami saskiemi, my­ślał o spekulacyach na asygnatach francuskich i bacznie śle­dził ruch handlowy na rynku Lipskim(…)”.

No to już na koniec dodam, ze ludwisarze zajmowali się przetopem metali, a Hugon jak tu go trochę lepiej poznaliśmy metali nieszlachetnych unikał jak diabeł święconej wody.

Za to z metalami szlachetnymi jego najbliżsi koledzy powstańcy postępowali tak:

„Uniwersytet wspomagał powstanie kościuszkowskie również materialnie. Oprócz przekazania na jego rzecz pewnej sumy pieniędzy – na opłacenie poboru oraz „na inne nagłe, a publiczne potrzeby”– wydano ze skarbca uczelni wyroby ze złota i srebra, zgodnie z rozporządzeniem Kościuszki o poborze kosztowności na rzecz Insurekcji. Zbieraniem, przetapianiem i przesyłaniem ich do warszawskiej mennicy zajmował się, wyznaczony przez Kościuszkę, prof. Jan Śniadecki, któremu w tym dziele pomagał prof. Jan Jaśkiewicz. Kruszec przetapiano w lasach żywieckich(…)”.

http://zbiory.bj.uj.edu.pl/zenphoto/dzialalnosc_polityczna/insurekcja/#przysiega.jpg

Nasz Hugon kolekcjoner, znawca i obrońca sztuki jakoś nie protestował na tak jawne barbarzyństwo. Pewnie chcielibyście poznać jego głębsze motywacje. Czy tym razem zwyciężył patriotyzm, czy ekonomia.

O tym w kolejnym odcinku.

I to już na pewno będą te obiecywane: „Oświeceniowe Zaleszczyki”.

	betacool
	24 maja 2017 03:45