Nadciąga noc komety… Kto przeżyje swoją śmierć?

 

Marian Gorzkowski, Jan Matejko. Epoka od r. 1861 do końca życia artysty, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „UNIVERSITAS”, Kraków 1993, s.531

Wiktor Szymaniak, Rola dworu polskiego w polityce zagranicznej Prus Książęcych, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1993, s.236, nakład 2000 egz. (I rzut 300 egz.)

 

Od poprzedniego wpisu siedzimy sobie w ciemnej komnacie wraz ze Stańczykiem, który ma twarz Matejki i zastanawiamy się, jaki związek z utratą Smoleńska może mieć łaciński napis, którego tłumaczenie brzmi: „Żmudź. Roku Pańskiego 1533”, wszak Smoleńsk utraciła Rzeczpospolita w roku 1514…

Założenie, że Matejko się pomylił możemy odrzucić, tak jak Stańczyk odrzucił leżącą u jego stóp błazeńską buławę. Czynimy tak, bowiem w otwartym oknie widzimy kometę, która narobiła w ówczesnym świece wiele zamieszania. Pojawiła się ona na niebie latem 1533 roku, a jej ruchu wstecznego (przeciwnego do kierunku poruszania się planet planet) nie potrafiono wytłumaczyć. Budziło to przejęcie, by nie rzec trwogę nie tylko prostych ludzi, gdyż komety uważano za znaki gniewu Boga, które miały zwiastować nieszczęścia, zarazę, wielkie klęski, zmiany a nawet śmierć władców.

W związku z jej pojawieniem się toczyła się nawet naukowa dysputa największych astronomów owych czasów, w której uczestniczył sam Kopernik.

Dodajmy, że o pojawieniu się jakiejś komety w roku 1514 nie wiemy nic, ale wiemy już przecież, że ich pojawienie się na niebie nie przechodziło niezauważone. Matejko wyraźnie wzmocnił więc datowanie Stańczykowej zadumy. 

Mamy na obrazie rok 1533 i tytułowy bal u Bony. Frasunek w 19 lat po utracie Smoleńska byłby chyba lekką przesadą. Niektórzy znawcy twierdzą, że Stańczyk martwi trochę na zapas, kłopotami ze żmudzkim pospolitym ruszeniem. Jest to jednak moim zdaniem tak zwana trzecia prawda Tischnerowska, bo decyzja o wojnie z Moskwą zapadnie dopiero w styczniu 1534 roku, a kłopoty organizacyjne na Żmudzi pojawią się pół roku później. Miałby więc nasz sławny błazen zdolności prorocze? Latem 1533 roku powinien raczej tryskać nadzieją, że rozejm z Moskwą wygaśnie i być może wybuchnie wojna, która pozwoli odzyskać to, co utracone.

Jest jednak inaczej. Przyszedł oto jakiś list ze Żmudzi i błazen popadł nad nim w zadumę. 

Nie pozostaje nam chyba nic innego jak poszukiwania ówczesnej korespondencji dotyczącej tej krainy. Wielce pomocne w tym względzie okazują się dwie książki autorstwa Wiktora Szymaniaka. 

Gdy sięgniemy po „Rolę dworu polskiego w polityce zagranicznej Prus Książęcych” okaże się, że korespondencja taka płynęła i co całkiem szerokim strumieniem, choć może bardziej pasowałoby określenie: „równoległymi strugami”. Listy dochodziły bowiem do kancelarii królewskiej, a osobny kanał korespondencji docierał do półoficjalnego agenta Albrechta Hohenzollerna – Mikołaja Nipszyca. Wiktor Szymaniak określa również mianem „stałego przedstawiciela”, czasami nazywa go szpiegiem. Jest on bez wątpienia jednym z głównych bohaterów tej książki. Pojawia się bowiem na ponad połowie jej kart i jest mu poświęcony cały rozdział, w którego opisie znajdują się takie zagadnienia jak technika zdobywania informacji, wykorzystywanie spotkań towarzyskich, zdobywanie kopii dokumentów (za zgodą króla oraz bez tej zgody), ich wykradanie, przekupstwo, a także werbowanie do służby Albrechta.

Oto krótka charakterystyka jego działalności:

„Mikołaj Nipszyc był dyplomatą wszechstronnym. Stosował różnorodne metody wykonywania zadań stawianych przez księcia. Były to metody oficjalne i zakulisowe. Szczególną aktywność techniczną agent wykazywał przy zbieraniu informacji i podczas załatwiania spraw prusko-litewskich w latach 1533-1534”.

Co za szczęśliwy traf korespondencja z roku 1533 i jak się okaże dotycząca spraw żmudzkich (prusko-litewskich). Wypisz, a raczej wymaluj, to co (przynajmniej teoretycznie) mogłoby się pojawić w korespondencji, którą dorwał Stańczyk na obrazie Matejki.

Albrecht zasypywał Nipszyca taką ilością spraw do załatwienia i pilotowania, że agent kilkakrotnie skarżył się mocodawcy na „zbyt dużą ilość pracy”.

Obszar prac zleconych Nipszycowi był bardzo szeroki, ale drogą eliminacji bardzo ciekawych skądinąd wątków, zaczniemy od wyodrębnienia zakresu tematów, którymi w 1533 roku nasz bohater się nie zajmował:

„W latach 1532-1533 służba dyplomatyczna księcia Albrechta na dworze królewskim nie zajmowała się sprawą monetarną. Dopiero od maja 1534 roku, gdy Mikołaj Nipszyc jako poseł królewski przywiózł księciu propozycję zamknięcia mennicy królewieckiej, kwestia monetarna znów znalazła odbicie w działalności dyplomacji książęcej w Polsce.

Tendencje do ograniczania produkcji monet srebrnych narastały stopniowo. Już w 1531 roku król i szlachta polska, a potem radcy Prus Królewskich oraz wielkie miasta uznawały, że nadmiar monety srebrnej powoduje drożyznę i zwyżkę cen złota. Poza tym w wybijanych przez Decjusza monetach stwierdzono niższą od obowiązującej stopę menniczą. Pojawili się także fałszerze pieniędzy. Nie można się więc dziwić, że król Zygmunt I prowadził politykę deflacyjną i dążył do zamknięcia wszystkich mennic niekrólewskich.

W odpowiedzi na wspomniane poselstwo Nipszyca książę Albrecht nie zgodził się zamknięcie mennicy, powołując się na posiadanie regale menniczego. Albrecht przypomniał przy tym, że prawo do bicia monety Zakon otrzymał jeszcze od cesarza Fryderyka II, a król to potwierdził księciu w 1525 roku w traktacie krakowskim i potem w innych dokumentach”.

Nie pociągnę tu wątku monetarnego i prób ratowania książęcego budżetu Decjuszowym rozcieńczalnikiem srebra. Jest on ciekawy, opisany szczegółowo, ale nie jest związny bezpośrednio z tematem, który dziś drążymy. Zwrócę natomiast uwagę na to, że Albrecht powoływał się na cesarskie przywileje sprzed 300 lat wydane Zakonowi.

Okazuje się, że „zakon” jest tu słowem kluczowym, mało kto bowiem zastanawia się dzisiaj, jakie były relacje Albrechta Hohenzollerna z sekularyzowanymi jego decyzją zakonnikami. My mamy dziś ten komfort, że teoretyczną dedukcję możemy sobie odpuścić i w zamian przeczytać kawałek pracy Wiktora Szymaniaka:

„Zabiegi dyplomatyczne o obronę lenna książę Albrecht organizował w atmosferze ciągłej obawy, czasem wręcz strachu i paniki. Sam pisał do króla, że żyje wciąż „w trwodze i smutku”. Co więc szczególnie niepokoiło Albrechta? Oczywiście zagrożenie krzyżacko-cesarskie (…) 

Dzięki dobrze zorganizowanej sieci informacyjnej książę orientował się na bieżąco w planach i poczynaniach krzyżackich. Znał nawet prawie dokładną liczbę przygotowanych do ataku na Prusy żołnierzy i okrętów (…). Mógł więc jako specjalista dokonać oceny sił własnych przeciwnika, sprzymierzeńców, obu stron oraz umiejętności i uzbrojenia armii. Ocena ta wypadała na niekorzyść Księstwa, co było oczywiste, ale bywała też ujemna i dla Polski, co mogło być niepokojące. Tak więc teoretyczna i praktyczna wiedza wojskowa była jedną z przyczyn „trwogi i smutku” księcia.

Innym powodem obaw Albrechta mogła być troska o losy własne i rodziny. Po zdobyciu Księstwa przez Krzyżaków księciu groziłaby nawet utrata życia…”.

Jak widzimy Albrecht żywił wiele poważnych obaw, które on sam nazywał trwogą. Były to lęki banity, skazanego przez Rzeszę na wygnanie i niepewnego swego losu. W jego odmianie miał Albrechtowi pomóc polski król. Tego wątku też dziś jednak nie prześledzimy, bowiem dzisiaj próbujemy znaleźć odpowiedź na pytanie, czy spadające na Albrechta klęski miały miejsce w roku 1533, dotyczyły Żmudzi i czy wiadomości o nich mogły wpłynąć przygnębiająco na Stańczyka? 

Otóż w owym roku początkowo Albrecht męczył Nipszyca ponagleniami dotyczącymi rozstrzygnięcia sporów  granicznych i celnych na Żmudzi. Sprawy te szybko odeszły w cień i sam książę kolejnymi listami próbował je załagodzić i wyciszyć. Na horyzoncie bowiem pojawiły się problemy o wiele większe, a co dla nas istotne - z pogranicza Prus, Inflant i Żmudzi:

„Kolejne poważne zaniepokojenie księcia o losy swoje i własnego kraju miało miejsce na początku roku 1533, gdy po wyborze margrabiego Wilhelma, brata Albrechta, na biskupstwo ozylskie, Zakon inflancki rozpoczął przygotowania wojenne i nawet wysłał wywiadowców na granicę Prus Książęcych”. 

Nie były to jedyne znaki nadciągającej „trwogi”:

„Krzyżacy nie mieli zamiaru rezygnować z przyznanych im przez cesarza ziem pruskich i do ich przejęcia rozpoczęli przygotowania w 1533 roku. Książę Albrecht i Zygmunt Stary byli o tym poinformowani. Król nawet przesłał odpowiednie ostrzeżenie  do stanów swojej części Prus. Z drugiej strony nastąpiło kolejne zbliżenie Zakonu inflanckiego z Moskwą, co było niebezpieczne dla Litwy, a więc i dla Prus Książęcych. Dlatego Albrecht za  pośrednictwem Nipszyca informował króla o odbytym późną jesienią 1533 roku poselstwie moskiewskim w Inflantach, za co król przekazał księciu wyrazy wdzięczności”.

Atmosfera wokół Hohenzollerna stale się jednak zagęszczała. Albrecht zamienił się na dłuższy czas w najżyczliwszego Polsce donosiciela, który ostrzegał króla Zygmunta o tym, że Zakon Niemiecki szuka sojuszników do ataku na Prusy Książęce w Lubece i Inflantach i że może to zagrozić Litwie w razie jej konfliktu z Moskwą, że Gdańsk torpeduje zaciągi księcia, że brakuje mu pieniędzy, że prosi o zgodę na zastawienie kolejnych starostw i posiadłości i interwencję w Gdańsku, by ten nie sprzymierzył się z Lubeką.

Pod koniec 1533 roku nastąpiła kumulacja trwogi Albrechta. List z 3 stycznia kolejnego roku kierowany do Nipszyca wyrażał obawę o bezpieczeństwo księcia i podparty był kopią mandatu egzekucyjnego Krzyżaków upoważniającego ich do przejęcia lenna pruskiego. Instrukcje do szpiega były panicznie i obszerne:

„Nipszyc powinien poprosić króla o udzielenie rad księciu oraz o rozesłanie listów protestacyjnych do cesarza Karola V, króla rzymskiego Ferdynanda I, książąt i stanów Rzeszy, do książąt śląskich, kupców, bankierów i starszych cechów rzemieślniczych oraz osobny list do Inflant”.

Jak widzimy rok komety wprawił Albrechta w stan kompletnego rozdygotania, które doprowadziło go jednak do intrygującej konkluzji, że o pomoc warto prosić nie tylko sfery polityczne, lecz także gospodarcze zahaczające nawet (czego nie omieszkał wytknąć król Zygmunt) o pospólstwo.

Jak widzimy Albrecht bez umiaru korzystał z pomocy Nipszyca. Rok 1533 był pod tym względem wyjątkowy. Nipszyc pozyskał i przesłał Albrechtowi treść traktatu polsko-tureckiego. Był on jednym z kluczowych elementów w układance Hohenzollerna, gdyż ewentualna wojna Polski z Turcją mogłaby spowodować brak możliwości obrony Prus Książęcych przed najazdem od strony Żmudzi.

W tym samym roku Nipszyc napisał do Albrechta, że „wydobył z kancelarii potajemnie kopię listu mistrza inflanckiego do króla”, a nieco później także treść traktatu pokojowego Litwy z Inflantami…

Kłopoty Albrechta ciągnęły się jeszcze dłuższy czas i w ich rozwiązywaniu nieustannie pomagał mu Mikołaj Nipszyc. Nipszyc (tak jak Stańczyk) nie cierpiał królowej Bony. No tak, ale jak zapewne stwierdzi jakiś bystry Nawigator, Nipszyc to przecież nie Stańczyk, więc i opis zdarzeń 1533 roku i to że przez przypadek dotyczyły Żmudzi i pogranicza Prus i Inflant nie czyni wywodu dotyczącego obrazu Matejki za bardzo wiarygodnym.

Tak. To prawda. Jakiś jednak związek między błaznem, a Nipszycem zaszedł. Opowiada nam o tym także Wiktor Szymaniak, tyle że w swojej o rok wcześniejszej publikacji dotyczącej „Organizacji dyplomacji Prus Książęcych na dworze Zygmunta Starego 1525-1548”. Z tej to książki dowiadujemy się o tym, w jaki sposób Nipszyc pojawił się na dworze Zygmunta. Oj, watro przeczytać:

„Gdy Zygmunt Jagiellończyk wstąpił na tron Polski, zabrał ze sobą również Ślązaków. W ten sposób Mikołaj Nipszyc wszedł w skład dworu królewskiego. Jako dworzanin pracował w kancelarii, spełniał misje dyplomatyczne oraz za zgodą króla był agentem księcia Albrechta.

Mikołaj Nipszyc, oprócz zaangażowania w pracy służbowej, znajdował czas i na życie towarzyskie, które kwitło na renesansowym dworze Zygmunta I. Trafił do założonego przez Korybuta Koszyrskiego stowarzyszenia „opilców i obżarców” i nawet stał na jego czele wraz z Janem Dantyszkiem i Janem Zambockim. Nipszyc z racji miejsca w tym „triumwiracie” nazywany był krótko „Tertius”. Brał udział w dość częstych bachanaliach, lubił zwłaszcza wina austriackie. Nie stronił także od hazardu i mimo dość znacznych dochodów stale był z tego powodu zadłużony. W listach do Zambockiego i Dantyszka pisał, że w ciągu jednej nocy zgrał się aż do spodni, lecz do rana odegrał się jeszcze o 50 florenów. W biesiadach stowarzyszenia obok „braci” towarzyszyły i „siostry”. Niektóre z nich były bliskimi przyjaciółkami Nipszyca. (Tu pojawia się ciekawy przypis, że K. Hartleb zaliczył do przyjaciółek Nipszyca następujące, nieznane z nazwiska kobiety: Dorotki, Zofki, Prospery oraz Annę, Helenę, Nuscę, Margaretę i Faustę). Należy jednak przypuszczać, że zebrania towarzystwa nie były zwykłymi orgiami pijackimi, lecz miały także charakter literacki. Wskazuje na to skład stowarzyszenia i fakt, że prymat w nim przyznawano poetom: Koszyrskiemu, Krzyckiemu  i Dantyszkowi. Nipszyc więc obracał się w środowisku ludzi swobodnych obyczajów, ale wykształconych i nowoczesnych”.

Ostatnie zdania powinni dobrze zapamiętać wszyscy zapamiętali praktycy bachanaliów i orgii pijackich. Jeśli bowiem chcą być dobrze zapamiętani przez historię, która uzna, że nie były to orgie „zwykłe”, to powinni popracować nad ich literackim charakterem – wtedy nie zostaną określone ordynarnymi popijawami, lecz obrotami w sferach nieco swawolnej elity.

Jak widzimy Nipszyc (pseudo operacyjne Tertius) to mieszanka Bonda i Charliego (tego od „Aniołków”) z tą różnicą, że Nipszyc miał ich sporo więcej. Ich wyszukane imiona mogą świadczyć o tym, że umiały się one posługiwać się niejednym językiem. Alkohol i hazard to drobne przyjemności w jednostajnej szpiegowskiej robocie związanej z dokumentami, korespondencją i całą agenturalną szarzyzną, które pozwalały osłodzić trud mozolnego poznawania ciekawych i posiadających swe słabostki ludzi.

Być może pamiętacie fraszkę Kochanowskiego o Stanisławie Gąsce (tę o pożytkowaniu energii jądrowej). Ten wierszowany rys charakterologiczny błazna (słabość do płci pięknej, wstrząśnięty i być może lekko zmieszany z nutką stręczycielstwa) jest w swej istocie podobny do tego, czego przed chwilą dowiedzieliśmy się o Nipszycu. Nie myślcie jednak, że zmierzam do tego by nadać Nipszycowi rysy błazna. Nie – wcale tego nie potrzebuję. W tej historii bowiem błazen już się nam pojawił. Opowiem o tym słowami zaczerpniętymi z tekstu Jerzego Besali:

„Małgorzata Wilska wykazała, że zdarzały się na dworach polskich błazny będące rycerzami, jak Olesko, Hanusz, zapewne Kulik i Kijeński. Najsławniejszym jednak był wysoko urodzony Korybut Koszyrski, założyciel na dworze krakowskim klubu ożralców i opilców, zapijający się pośród późniejszych wybitnych polityków, twórców, w powodzi wina, krotochwil i komicznych zdarzeń”.

Koszyrski, określany przez Szymaniak mianem poety, był więc w istocie królewskim błaznem. Na dodatek założycielem inteligenckiego klubu zmiksowanego z agencją towarzyską. Kim on tam był? Członkiem założycielem, przedstawicielem rady nadzorczej? W trzyosobowym zarządzie podobno nie zasiadał? Czy mógł być donem kierującym stworzoną przez siebie organizacją, kierującym dodajmy z tylnego siedzenia, umiejscowionego być może na uboczu wielkich bali i towarzyskich wydarzeń? Prawda, że wizja nieco podobna do tej z filmów Coppolii i obrazu Matejki, tyle że Stańczyk musiałby być nie sobą, a własnie tym wysoko urodzonym Koszyrskim... 

Nadeszła zatem pora, by podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, czy alternatywno-mafijna hipoteza nie mogłaby dotyczyć samego Stańczyka.

Ślad, którym pójdziemy jest początkowo bardzo niewyraźny. W omawianej już przeze mnie książeczce Kazimierza Bartoszewicza "Rzeczpospolita  Babińska" znalazłem takie oto zdanie, które od razu powinno wzbudzić moją czujność:

„dzięki uprzejmości dyr. Estreichera, wypisałem z jego notat tytuł broszury niemieckiej (bez daty i miejsca druku), podany w jakimś niemieckim katalogu antykwarskim. Oto jego brzmienie dosłowne:“

Tu nie podam wam dosłownego zdania, bowiem jest to zdanie po niemiecku, które dopiero przy kolejnym podejściu do książki pokazałem swojej małżonce z prośbą o przetłumaczenie. Oto ono:

„Poznaj samego siebie”  Książeczka Noth’a i Hülfs’a dla widocznych (jawnych) i niewidocznych (niejawnych) zarówno żeńskich jak i męskich członków naszego, założonego w Dülken przez naszych przodków i jednocześnie ufundowanego w Polsce znanego pod nazwą Babiena ostatnio przez nas odnowionego przy okazji tegorocznego Faschingu (11.11.)  Zakonu Błaznów.” Kolonia 1805

W 1805 roku ktoś uznał za stosowne, by pochwalić się członkom jawnym i niejawnym, siostrom i braciom, że dawno temu w małej niemieckiej mieścinie założono Zakon Błaznów i że jego filia została ulokowana w dawnej Polsce w Babinie.

Czy Matejko o tym wiedział, umieszczając na swym obrazie postać błazna i lokując go najwyżej, ponad wszystkimi innymi postaciami zgromadzonymi w jabłoniowym sadzie Babina?

Prawda, że ciekawa kwestia i ciekawa historia, której ciąg dalszy poznacie w kolejnym odcinku makulektur. Pioter niech mi wybaczy, że o temat błazeńskich monet zahaczę dopiero w kolejnym odcinku.

Pora na małe podsumowanie dotyczące obrazu Matejki. Twierdzenie, że rozwiązałem jego zagadkę byłoby nadużyciem. To co mogę napisać z cała pewnością, to wyraźnie podana przez Matejkę intencja, by każdemu wycinkowi historii przyglądać się uważnie i bardzo dokładnie. Bezkrytyczne kierowanie się tytułem, albo cudzym sądem może nas zaprowadzić na manowce. Ciekawość i szukanie alternatywnych wyjaśnień, może co prawda nie zaprowadzić nas do prawdy, ale zmusza do aktywności, do poznawania, do przemyśleń i rozpoznania na tej drodze ewidentnych błędów.

Z tego obrazu płynie jedna wielka nauka. Nauka, którą współczesny odbiór nazwy „Smoleńsk” bardzo, bardzo wzmacnia. Na drodze do prawdy bądź zawsze czujny i skupiony na obranym przez siebie kursie. Unikaj tych, którzy utwierdzają cię w przeświadczeniu, że nie dość że jesteś na kursie, to jeszcze na ścieżce… Słuchanie takich podpowiedzi zawsze kończy się bowiem katastrofą.

Teraz kilka słów o książkach, bo obie są ciekawe, choć z zupełnie różnych względów. Pierwsze wydanie książki Gorzkowskiego (1898) miało posmak skandalu. Cały nakład został wykupiony przez Stanisława Tarnowskiego i zniszczony. Chodziło podobno o zachowanie dobrego imienia Matejki i jego rodziny. Ocalało pięć egzemplarzy wydania. Gorzkowski pogodził się z tym i chciał odczekać z kolejną edycją do roku 1918 (25-rocznica śmierci Matejki). Jednak wydawnictwo ukazało się dopiero w sto lat po śmierci malarza. Już na samym początku relacji Gorzkowskiego pojawia się porównanie Matejki do innego twórcy pędzla. Niektórzy uważni Nawigatorzy być może przeczuwają do kogo. Do Holbeina!, na którego „Ambasadorów” niedawno rzucaliśmy nieco wnikliwszym wzrokiem ze względu na ilość zagadek umieszczonych w tym obrazie.

Musimy pamiętać, że Gorzkowski to kolekcjoner dzieł Matejki. Zebrał ich ponad 240. Domyślam się, że z tego względu większość jego opisów dotyczących dzieł Matejki, to zwykła sprzedażowa reklama. Co wtedy sprzedawało się najlepiej? Oczywiście dawna chwała i wielkość Polski i co jeszcze bardziej oczywiste - patriotyzm. Stańczyk jest więc mężem stanu i patriotą, a „babińczycy” ojcami literatury. Dla Gorzkowskiego mała dziewczynka siedząca nad wielką księgą w babińskim sadzie, to symbol rodzącej się polskiej literatury. Moja żona po chwili przyglądania się stwierdziła, że dziewczę wyrywa kartki z wielkiej księgi, co moim skromnym zdaniem świadczy o tym, że mała panna ma na imię Reformacja i znęca się nad Biblią, a w tle siedzą uradowani jej wielcy ojcowie - ojcowie panienki Reformacji...

Tyle o Gorzkowskim.

Książka Wiktora Szymaniaka jest o tyle wyjątkowa, że widnieje w niej odautorska dedykacja. Profesor, któremu autor dedykował swe dzieło od kilku lat nie żyje, a książki z profesorskiej biblioteki zaczęły tułacze życie. Wiem, bo trafiła do mnie także inna książka Wiktora Szymaniaka również dedykowana profesorowi.

Przyznam, że książkę Wiktora Szymaniaka czyta się z zapartym tchem. Większość opisywanych przez niego faktów była mi kompletnie nieznana. Oprócz wartkiej akcji rozgrywającej się na polu polityki, zarządzania sojuszami, szpiegami, pieniądzem; poznajemy ówczesny agenturalny warsztat. Pod względem faktografii, bibliografii książka bezcenna, co wyciąganych przez autora wniosków, to mam parę zasadniczych wątpliwości. Wiemy jednak, że te na drodze do prawdy powinny one towarzyszyć nam nieustannie.

A tutaj rzeczona książka.

https://allegrolokalnie.pl/oferta/w-szymaniak-rola-dworu-pol-w-polit-zagr-prus

---

tagi: szpiedzy  albrecht hohenzollern  matejko  1533  żmudź  wiktor szymaniak  mikołaj nipszyc 

	betacool
	21 sierpnia 2019 12:48

67     5790    15 zaloguj sie by polubić