O trudnościach w łączeniu pierwiastków, czyli wątpliwe wdzięki obnażonej alchemii

Wdzięki obnażonej Alchemii

 

Dziś dokończę gawędę (tu jej część pierwsza) o skąpo odzianych przez Jana Matejkę, symbolicznych postaciach z obrazów przeznaczonych dla Politechniki Lwowskiej, mających przedstawiać zaślubiny nauki z religią.

Ożenek ten, jak się zapewne domyślacie, nie jest stanem pełnej harmonii. Określiłbym go raczej jako zbliżenie pełne burzliwych napięć i wyładowań, mocno przypominające małżeński związek mistrza Jana. O gwałtownych przypływach i odpływach afektu Matejki do swojej żony, opowiada większość biografii tego twórcy. Ciekawych odsyłam, choćby do rozdziału „Malarstwa biało-czerwonego” Waldemara Łysiaka poświęconego Matejce. Łysiak, wywodzi, że cykl lwowskich alegorii i widoczny w nim pęd do malowania nagich ciał, to efekt tego, że żona malarza w pewnym momencie odcięła mu dostęp do ekscytacji związanych ze wspólnym eksplorowaniem przestrzeni wyznaczanej przez sypialnię:

„…Kraków zaczął plotkować na temat pani M., że terroryzuje męża i przepuszcza jego honoraria obwieszając się złotem, klejnotami, wytwornymi sukniami, niby kokota jakaś albo co (…).

Hulała rzeczywiście, i to coraz częściej daleko od męża, regularnie wyjeżdżając bez niego i bez dzieci do europejskich kurortów, gdzie „zadawała szyku” spacerami z oswojonym szympansem, ubieranym każdego dnia nową modą. Wewnątrz kurortów nie brakowało „kawalerów”, i chociaż szczegóły są sekretem kurortowym, trzeba zawsze pamiętać o żelaznej regule (tu nie ma zmiłuj), którą rosyjski pisarz Wiktor Jerofiejew umieścił w książce „Świat diabła. Geografia sensu życia”: „Wysyłając żonę samą na wakacje, możesz być pewien, że ktoś ją wyjebie tam”. Mistrz Matejko, raz za razem zostawiany przez żonę (muszący opiekować się dziećmi i płacić jej rachunki), tęsknił jak głupi, a kiedy wracała na krótko do domu, również nie miał z niej pożytku żadnego (Maria Olbrycht: ”Pani Teodora często przekręcała klucz w drzwiach swej sypialni, 1975)”.

Nie będę komentował tych freudowskich teorii, gdyż pan Waldemar na pewno wie dużo więcej na temat motywacji wielkich twórców, do których grona na pewno, by siebie zaliczył. O ile dobrze pamiętam, on także po pięćdziesiątce (a może nawet nieco wcześniej), zaczął nas epatować odważnymi teoriami dotyczącymi relacji damsko-męskich. Mam nadzieję, że wziął pod uwagę ryzyko, że kiedyś jego przyszły biograf może stwierdzić, że miało to związek z jakąś zamkniętą na klucz sypialnią.

Wróćmy do próby obrazowego ożenku nauki i religii. Już na wstępie stwierdziłem, że jest to próba połączenia wody z ogniem. Wszak religia faszerowana coraz większymi dawkami nauki, zatraca to, co jest jej istotą, czyli wiarę. Wzbogacanie zaś religią nauki, zazwyczaj kończyło się czołobitnością przed jej osiągnięciami i jej mistrzami. Wtedy to nauka stawała się przedmiotem czci i kultu, a wiara w jej osiągnięcia tylko z rzadka przynosiła jakąś metafizyczną refleksję. Zazwyczaj ubóstwienie nauki oznaczało detronizację religii.

Alchemia była przez wieki symbolem wiedzy, synonimem naukowego eksperymentu i postępu. Za jej protoplastę dość zgodnie przyjmuje się Szymona Maga, który według „Dziejów Apostolskich” usiłował kupić od apostołów dar udzielania Ducha Świętego.

Z tekstu z Dziejów wynika, że Szymon Mag, obserwując apostołów i ludzi, na których zstępował Duch Święty, doszedł do wniosku, że moc Ducha jest udzielana dzięki samemu gestowi nałożenia rąk (a nie według woli Bożej). Święty Piotr stanowczo się temu sprzeciwił:

„Kiedy Szymon ujrzał, że Apostołowie przez wkładanie rąk udzielali Ducha Świętego, przyniósł im pieniądze. «Dajcie i mnie tę władzę - powiedział - aby każdy, na kogo włożę ręce, otrzymał Ducha Świętego».

«Niech pieniądze twoje przepadną razem z tobą - odpowiedział mu Piotr - gdyż sądziłeś, że dar Boży można nabyć za pieniądze. Nie masz żadnego udziału w tym dziele, bo serce twoje nie jest prawe wobec Boga. Odwróć się więc od swego grzechu i proś Pana, a może ci odpuści twój zamiar. Bo widzę, że jesteś żółcią gorzką i wiązką nieprawości»

Szymon Mag był przekonany, że cuda dokonywane przez apostołów, żadnymi cudami nie są. Sądził, że jest to efekt wiedzy uczniów Jezusa i technicznych zdolności jej wykorzystania, i że wiedzę o tych "technikaliach" można po prostu nabyć. Piotr odpowiedział mu wyraźnie, że daru Bożego nie można kupić. Dla Boga ważne są bowiem prawe serce i wolność od grzechu.

Być może te mocne słowa Piotra, zraziły Szymona Maga do czynienia dobra. Tradycja podaje bowiem, że Szymon nauczał potem, że uczynki nie są potrzebne do zbawienia. Ta niezgodność z nauczaniem chrześcijańskim o uczynkach, wypływających z wiary, prowadziła do swoistej amoralności wpisanej w doktrynę Maga - można było czynić cokolwiek, bo jedynie wyznawanie jego (Szymona) jako boga, miało moc zbawczą. Był to zaczątek idei gnozy - idei wiedzy (a nie wiary), która zbawia.

Legendy chrześcijańskie wspominają także o mistycznym pojedynku między Szymonem a św. Piotrem w Rzymie. Szymon Mag miał za pomocą czarów, a może zwykłej sztuczki, udać śmierć i zmartwychwstanie przed obliczem Nerona, naigrawając się przy okazji z wiary chrześcijan. Gdy zapragnął wniebowstąpienia, uniosły go w górę złe anioły. Wtedy Piotr wezwaniem imienia Chrystusa zmusił je do puszczenia gnostyka, który roztrzaskał się i zabił.

Z tych opowieści wyłania się przede wszystkim ogromna przepaść między nauką a wiarą. Nauka jawi się jako fałszywe unoszenie się na skrzydłach złych duchów. Nauka pozbawiona wiary kończy się śmiercią - śmiercią doczesną i śmiercią ostateczną (utracona szansa na dotarcie do prawdziwego nieba).

Alchemia, z której wywodzą się źródła eksperymentalnej nauki, to w dużej mierze wiedza o żywiołach. Ich symbolami były trójkąty. Poniżej od lewej symbol wody, powietrza, ziemi i ognia.

Połączenie żywiołów na polu symbolicznej zabawy trójkątami dawało klasyczny heksagram, będący znakiem Maga, Adama Kadmona, niebiańskiego człowieka Kabały, człowieka który odradza się przez gnozę i uznaje jej absolutną władzę nad Wszechświatem. Dwa skrzyżowane trójkąty tworzące gwiazdę symbolizują spotkanie dwóch bogów - bogów dobra i zła.

O istotnym znaczeniu figury trójkąta świadczy wiele źródeł, ot choćby ta strona tytułowa, w której oprócz nieco bardziej skomplikowanych trójkątów, znajdują się portrety wybitnych alchemicznych fachowców m.in. Rogera Bacona i Paracelsusa. Na szycie top listy znajduje się Hermes Trismegistos (Hermes Po Trzykroć Wielki lub Trzykroć Największy), człowiek?, a według wyznawców bóstwo łączące cechy greckiego Hermesa, egipskiego Totha i elementy żydowskiej magii. Od owego Hermesa Trzycośtam wywodzi się nazwa całego nurtu koncentrującego się wokół tej kosmicznej branży (tzw. hermetyzm”).

Dla nas najbardziej istotnym jest fakt, że ogień (i jego symbol – trójkąt skierowany wierzchołkiem ku górze), oznaczał pierwiastek męski, a trójkąt kierujący ku dołowi był symbolem wody i pierwiastka żeńskiego. W tym miejscu, część Pań mogłaby się zmartwić, bowiem interpretacja, że dołują ludzkość, jest już na wyciągnięcie kolejnej linijki tekstu. Pocieszę je jednak, bowiem jednym z fundamentalnych założeń alchemii było twierdzenie, że „To, co w górze, jest takie, jak to, co w dole”. Może nie jest to zdanie wybitnie rozgrzeszające piękniejszą cząstkę ludzkości, ale jego głównym przesłaniem jest to, że stworzenie jest odbiciem świata niewidzialnego. W takim "tworzenie" płynie z góry na dół... Stąd wniosek, że wyznaczony w ten sposób kierunek nie musi być tak do końca i ostatecznie zły.

Jak za chwilę ujrzymy, dokładanie kolejnych kawałków tajemnej wiedzy, było jednocześnie mnożeniem „komplikatorów”, których rozszyfrowanie, fachmani od deszyfracji, nazywali kolejnymi stopniami wtajemniczenia. Obrazem stopnia zawikłań i trudności towarzyszących kolejnym szczeblom do pokonania, niech będzie ten rysunek.

Jak widzimy, człowiek jest tu istotą zaklętą w przeróżne formuły, od geometrycznych poczynając, na architektonicznych, lingwistycznych i zodiakalnych kończąc. Jak się domyślamy, życiem takiego stwora nie kieruje wolna wola, przykazanie miłości i dziesięć innych prostych przykazań, lecz setki formuł, słońce, gwiazdy, znaki zodiaku, czy Cholernie Uzdolniony Jegomość, wiedzący co jeszcze…

Ten przydługi (choć i tak, moim zdaniem bardzo krótki) wykład o napięciach między pierwotną eksperymentalną nauką a religią, jest po to, byśmy mogli w nieco mniej frywolny sposób, niż  czyni to Waldemar Łysiak, poruszać się po alegoriach Jana Matejki.

Obrazem otwierającym cykl była „Trójca Święta”.

Przy pierwszym podejściu nasz wzrok koncentrował się na mocno obnażonej postaci Ducha Świętego z płomieniem na czole. Trójca przedstawiona jest na tle trójkąta skierowanego ku dołowi. Gdybyśmy sięgnęli do zaprezentowanych tu alchemicznych odwołań, to uznalibyśmy to za znak pierwiastka żeńskiego, który jest tłem dla wybitnie męskiej Trójcy Świętej.

Na kolejnych obrazach napięć między postaciami uosabianymi przez mężczyzn i kobiety, było nad wyraz wiele. Poprzedni wpis kończył się na obejrzeniu muskulatury szatana, który triumfował nad światem. Na pierwszym planie szalała śmierć, na drugim pożar. Mieliśmy więc do czynienia z ewidentną nierównowagą żywiołów. Pierwiastek męski siał śmierć i czynił zniszczenie, kobiecy ledwie trwał przy życiu.

Twórca obrazów zwrócił więc swój pełen nadziei, choć mocno ułomny wzrok na element kobiecy. Efekty tego manewru widzimy w broszurze wydanej przez sekretarza Matejki - Mariana Gorzkowskiego, który o trzech kolejnych obrazach cyklu napisał tak:

Tu pierwszy z opisanych obrazów:

Dzieło to (tak jak obraz Trójcy Świętej) jest także zbudowany na planie trójkąta (tym razem jednak skierowanego ku górze). Symbol pierwiastka męskiego jest tu tłem, a  sama treść, to idąc śladem wyjasnień Gorzkowskiego, najczystsza apologia pierwiastka kobiecego. Powtórzmy za nim:

"Domowe ognisko, matka, jest ogniskiem, z którego wypłyną domowe i publiczne cnoty, a z nich jako następstwo, zadatek prawdziwej wiedzy".

W tym momencie wszystkie Panie mogą odetchnąć z ulgą. Pierwiastek żeński został bowiem nobilitowany, posadzony na tronie miłosierdzia, wyposażony w moc zwalczania zła i obdarzony mocą prowadzenia, ku prawdzie i wiedzy.

Nie pozostaje nam nic innego niż podążenie tą scieżką, na której ujrzymy pełnię kobiecego piękna. Matejko okraszał nim kolejne postacie symbolizujące dziedziny ludzkiej aktywności i wiedzy.

Na powyższym obrazie trzy pierwsze wyłaniające się spośród "żeńskich" fal cuda: uskrzydlona poezja, "uharfiona" muzyka i "usowiona" historia. W tle ziejący cherlawym "męskim" ogniem wulkan. Gorzkowski twierdzi, że na harfie powiniśmy dostrzec głowy "Cherubina i niewinnego łabędzia", ale gdy powiększymy obraz, to okaże się, że z pana sekretarza zoolog chyba żaden, bo łabędź mało łabędzi, a anielska głowa zanadto diaboliczna. Cóż - może to tylko nic nie znaczące detale?

Przyjrzyjmy sie zatem szkicowi do kolejnego obrazu.

I jego finalnej reaizacji. 

Hallo! hallo!, proszę wycieczki, proszę nie patrzeć na rozchylajace się ponętnie płatki kwiatków i wyzierające z nich "liliową ?" rzeźbę, "różane" malarstwo i "rododendronową" architekturę. Ciekawsze bowiem są towarzyszące im szare rekwizyty.

Według Gorzkowskiego mamy tu znaleźć "kapitel joński", a po jego przeciwnej stronie "kamień podobny sowie". Tu niezbędne jest wyjaśnienie, że kolumna jońska to także symbol pierwiastka żeńskiego. Prosta i nieco przyiężka koluma dorycka jest oczywiście symbolem "męskości"). Kapitel i owszem jest, ale gdzie ten kamień przypominający sowę? Na szkicu Matejki jest kupa niewiadomoczego, która w swym bezkształcie mogła być przez kiepskiego z zoologii Gorzkowskiego wzięta za sowę. Z finalnej realizacji, sowa uleciała, a skalna bryła mocno przypomina skamieniałego baranka. Czy ta nieoczekiwana transmutacja szczegółów jest również przypadkowa?

Kolejny obraz, choć alegoryczny, jest w dużej mierze dosłowny. Otóż para umiejscowiona na platformie wagonowej to alegoria pary właśnie, tyle że pary wodnej. Spójrzmy na obraz i do opisu:

"Obraz IX. Przedstawia rozkwit nauk przyrodniczych, zastosowanych do użytku ludzkiego; walkę ognia z wodą, kolej żelazną. Mężczyzna wyprowadza niewiastę z domowego ogniska, na szersze krańce życia na ziemi, których dziecko: para, ciągnąc wóz, strzałą goni. W głębi siejba, orka, fabryki, a na zregulowanej rzece płynie bezpiecznie parowy statek".

Jak widzimy kolej rzeczy jest taka, że ogień walczący z wodą dochodzą do małej nagiej, ale za to napakowanej energią konluzji, która żwawo pomyka po torze postępu prostym niczym lot strzały. Świat wydaje się uporządkowany, bowem woda jest "zregulowana", a ogień zapakowany w fabryczne kotły i pod kontrolą. Wydaje się, że ukojenie płomiennych żądz nieokrzesanego brodacza, wilgotną obecnością alegorycznej wody, zaczyna rodzić owoce.

Okiełznanie elementu męskiego, wydaje się skutkować jeszcze większymi triumfami nauki i ludzkości, które możemy podziwiać na dwóch ostatnich obrazach cyklu.

"Obraz X. Wyobraża telegraf, elektryczność; świat stary i nowy dotykają się dłonią, ani czas, ani przestrzeń nie istnieją – Europa z bykiem, Ameryka symbolizowana delfinem łączą się, a w głębi Kolumb żegluje pośród burz morskich".

Jeśli przyjrzymy się obrazowi dokładniej to stwierdzimy, że Gorzkowski w swym życiu delfina nie widział na oczy. Zębiasta paszcza, kojarzy się z jakimś groźnym morskim stworem. Może to biblijny Lewiatan okiełznany przez Amerykę? Chyba przyznacie, że Europa także nie przypomina istoty zdjętem strachem z powodu porywającego ją byka. Czy telegraficzny kabel mógłby symbolizować lejce, za pomocą których piękne damy okiełznują nawet biblijne potwory? No tak, ale przecież mogłoby się to dziać jedynie wtedy, gdy byk będzie jednym z tych potworów. A czy byk może być, dajmy na to, potworem Behemotem? I kolejne pytanie, czy zagubiony we wzburzonym i pełnym potworów, wodnym świecie Kolumb, rzeczywiście żegluje ku pięknej przyszłości, w której "ani czas, ani przestrzeń nie istnieją"?

Ach, zapomniałem dodać, że czasoprzestrzeń w alchemii nie jest linearna tylko zwija się stale wokół samej siebie. Tę zależność przedstawia również wąż zjadający własny ogon...

Lewiathan, Behemoth i Ziz. Ambrosiana Bible, Ulm, 1238 - Biblioteca Ambrosiana (tak nawiasem mówiąc, to głowa tego "łabędzia" z harfy dużo bardziej tego biblijnego Ziza przypomina).

Tu dodaję pierwotny szkic Matejki, żebyście nie mieli wątpliwości, że Gorzkowski, któremu zdawałoby się, że pływa z delfinami, najprawdopodobniej skończyłby w paszczy jakiegoś rekina.

A to ostatni obraz cyklu:

„Obraz XI. Rozum ludzki zmienia oblicze lądów stałych, kultura starożytnego Egiptu łączy się z Azją sueskim przekopem”.

Ostatni, jedenasty obraz cyklu przedstawia kolejny milowy krok ludzkości, czyli przekopanie Kanału Sueskiego. Musimy przyznać, że unia osobników męskich, wygląda dużo mniej okazale niż poprzedni obraz. Nie ma tu dumnie wypiętych piersi. Są za to dwaj pełzający męscy niewolnicy, nad którymi dumnie rozpryskuje się damski pierwiastek.

Gdyby przyjąć tezę, że kobiety, które w alegoriach Matejki uosabiają wszystkie dziedziny nauk i ludzkich aktywności, są na dobrą sprawę symbolami rozkwitu wiedzy, to będąca nafaszerowana męskimi elementami religia, wychodzi z tej konfontacji mocno przygięta i pokiereszowana. Czy tak te kwestie postrzegał Matejko? 

Jeśli tak, to stawałoby to w poprzek ostatecznej tezie Łysiaka, którą filuternie wyraził w zdaniu zamykającym jego esej. Napisał on, że Matejko wykonał obrazy "by nikt nie ośmielił się sądzic, że mistrz Jan nie umiał rozebrać damy "do rosołu". 

Uważam, że jest to teza czysto sprzedażowa. Łysiak po prostu uważa, że jak się stuletniej sztuki nieco nie "popieprzy", to się współczesnej prozy traktującej o starych dziełach nie sprzeda. Nie bedę z tą tezą polemizował, bo może tak rzeczywiście jest. Wziąłbym jednak pod uwagę frazę Mleczki, że jeśli już pieprzymy, to nie pieprzmy bez sensu.

Myślę, że drogą do jego (sensu) odnalezienia, byłoby rozstrzygnięcie kwestii, jak do wykonania tego zlecenia podchodził sam Matejko? Po przeczytaniu sporej dawki tekstów, uważam, że wykonywał powierzoną robotę z dużą dozą rezerwy. Trzeba zaznaczyć, że inicjatorem powstania tego cyklu był sam cesarz Franciszek Józef. To właśnie on zamówił dla auli politechniki w pracowni Jana Matejki te 11 obrazów.

Długie targi dotyczące formy zlecenia pracy, jej aspektów finansowych, a także co najmniej kilkuletnia realizacja, mogą świadczyć o tym, że Matejko nie miał dla tej roboty serca. Przypomnieć trzeba, że pomagało mu w tej pracy aż czterech uczniów, nad których poźniejszymi dziełami wypada spuścić zasłonę milczenia. O poziomie prezentowanej przez nich odtwórczości, niech świadczy fakt, że Matejko musiał osobiście ich prace poprawiać.

Wydaje się, że część detali zaprojektowanych przez mistrza, "udoskonalili" jego uczniowie (ot choćby tego skamieniałego baranka). Czy zrobili to kierując się własną inwencją, czy cudzym zleceniem, pozostanie chyba jedną z niewyjaśnionych tajemnic.

Czy cykl malarskich prac związanych z politechniką, był skokiem na zadekretowany "budżet"? Być może... Ja skłaniam się ku tezie, że był raczej skok na dotychczasowy dorobek mistrza i próba odciągnięcia go od prac, którymi naprawdę żył i chciał się poswięcić. Kto wie, może tekst o tym jeszcze przede mną? 

Wracając do alchemii - obecnie uważa się, że głównym jej celem nie była transmutacja metali, stworzenie homunkulusa, czy kamienia filozoficznego, lecz duchowe odrodzenie ludzkości! 

Zgodnie z tą koncepcją uwiezioną w materii duszę człowieka można oczyścić i uszlachetnić za pomocą procesów duchowych przypominających procesy chemiczne stosowane w alchemii. Przy ich pomocy człowiek miał osiągnąć długowieczność, nieśmiertelność oraz zbawienie, czyli mniej więcej to wszystko, co obiecuje człowiekowi Bóg. Boska obietnica obowiązuje jednak wtedy, gdy w niego uwierzymy. Wiedza i poznanie pozbawione wiary, do nieba nie zaprowadzą.

Krótko mówiąc, od wieków pozostajemy zawsze z tym samym wyborem. Z wyborem między nauką a wiarą.

Od dziś pozostajemy także ze świadomością, ze lepsze lub gorsze próby ich połączenia, mogą się okazać dla kogoś postronnego, próbą udowodnienia, że potrafimy rozebrać "do rosołu" jakieś damy...  

Tym razem (wbrew tekstowi) nie proponuję książki Waldemara Łysiaka, lecz Romana Bugaja.

Jedna z ciekawszych książek o renesansowej alchemii i próbach alchemicznego "uszlachetniania człowieka", ot choćby takiego jak Olbracht Łaski, poprzez angielskie wieszczenie władania dwoma królestwami. Ale o tym kiedy indziej.

https://allegrolokalnie.pl/oferta/r-bujak-nauki-tajemne-w-polsce-w-dobie-odrodzenia

 

 

---

tagi: wiara  święty piotr  symbole  nauka  matejko  alchemia  waldemar łysiak  alegorie  szymon mag 

	betacool
	7 grudnia 2019 01:42

65     3507    15 zaloguj sie by polubić