makulektura.pl

Makulektura nr 45

 

Opowieść nie byle jaka o Polaku uszczęśliwiającym cara i o żydach chroniących Polaka.

 

Bronisław Grąbczewski, Na służbie rosyjskiej. Przedświt, Warszawa 1990

 

„Cesarz wesoło się uśmiechnął:

— Generale — zawołał — jakiem to czarodziejskiem zaklęciem się posługujesz? Udziel go nam! Toć wszyscy przyjeżdżający tu gubernatorzy okropności opowiadają o postępach rewolucji. Tylko pan jeden zawsze i niezmiennie melduje, że w tym ogromnym i z natury rzeczy burzliwym kraju życie płynie spokojnie i normalnie!”.

Owym wesoło uśmiechającym się carem był Mikołaj II, a gubernatorem, którego tak serdecznie witał, był Bronisław Grąbczewski – od 27 sierpnia 1903 roku gubernator astrachański i hetman polny astrachańskiego wojska kozackiego. Warto nadmienić, że awans na gubernatora otrzymał w niezwykłych okolicznościach. Grąbczewski pełniący służbę w Port Artur i orientując się świetnie w tym, co dzieje się na Dalekim Wschodzie (wcześniej bowiem odbył bardziej szpiegowską niż krajoznawczą podróż do Japonii), poprosił o długi urlop i udał się w podróż do Petersburga, by przestrzec cara o tym, że wkrótce wybuchnie wojna. Car zlekceważył ostrzeżenia Grąbczewskiego, ale o dziwo wkrótce po jego pobycie w stolicy, mianował go gubernatorem obwodu astrachańskiego. Tą krainą położoną u ujścia Wołgi, do Morza Kaspijskiego, Grąbczewski kierował w skrajnie niesprzyjających okolicznościach wojny z Japonią i ogarniającej Rosję rewolucji 1905 roku. Kierował i odnosił niezaprzeczalne sukcesy.

Grąbczewski był Polakiem i katolikiem, który w Rosji carskiej pokonywał kolejne szczeble kariery będąc raz wojskowym, raz urzędnikiem, a chyba nie raz podróżnikiem, naukowcem, szpiegiem i agentem. Grąbczewski urodził się w roku 1855. W wieku 20 lat zdał egzamin oficerski, a rok później został na własną prośbę przeniesiony do Turkiestanu. Jako mały chłopak przeżył aresztowanie i zesłanie swego ojca, który brał czynny udział w powstaniu styczniowym.

W takich to mniej więcej okolicznościach zaczyna się opowieść Grąbczewskiego:

„Lato. Los ojca był postanowiony. Deportowano go na Syberię. Przez stosunki udało się zatrzymać ojca na czas jakiś w Petersburgu i matka jechała tam, by go pożegnać i opatrzyć na drogę. Wzięła mnie ze sobą. Reszta rodzeństwa została pod opieką ciotki. Jechaliśmy własnymi końmi do Rygi, dalej statkiem do Petersburga.

W Telszach trzeba było zaopatrzyć się w dwie przepustki: od rządu rosyjskiego i od komisarza Rządu Narodowego. Zajęli się tym faktorzy Żydzi. Wspominając potem tę okoliczność, nie mogłem sobie wyjaśnić, w jaki sposób w małym miasteczku dwie wrogie władze mogą istnieć obok siebie. Okazało się, że bezpieczeństwo komisarza Rządu Narodowego było zagwarantowane przez miejscowy rabinat”.

Jak zapewne zauważyliście koniec cytatu zamyka słowo „rabinat”. Zapewniam Was, że to słowo jeszcze się w opowieściach Grabczewskiego pojawi, ale dużo, dużo później, gdy mowa będzie o skutecznym zarządzaniu w Astrachaniu. Do tego jednak wrócimy, ale po kolei.

Najpierw była bowiem obfitująca w dramatyczne wydarzenia służba w Turkiestanie. Młody polski oficer włóczył się tam po górach i poznawał lokalne stosunki. Niespodziewanie został wezwany do stolicy, a tam dostał niecodzienne i ściśle tajne zadanie:

„Generał oświadczył mi, że cesarz Aleksander III, znużony ciągłemi intrygami Anglików w sferze polityki zagranicznej Rosji, chciałby ich „boleśnie ukąsić“; ministerjum spraw zagranicznych (...) jest tak zniemczone, iż przy każdej poważniejszej akcji straszy wojną z Anglją, której cesarz Aleksander chciałby za wszelką cenę uniknąć. Więc w rozmowie z ministrem wojny, w wydziale którego był cały Turkiestan, graniczący na ogromnej przestrzeni z Afganistanem, zapytał, czyby nie można przedsięwziąć czegoś niemiłego dla Anglji od strony Turkiestanu. Minister wojny nie był nigdy w Turkiestanie i nie znał tego kraju; poruczył więc tę sprawę Kuropatkinowi, który z kolei, będąc w zażyłych stosunkach ze mną i wiedząc, że włóczę się ciągle po górach, mam dużo przyjaciół krajowców i jestem dobrze obeznany z miejscowemi stosunkami (...)”.

Początkowo nasz bohater poczuł się sparaliżowany ciężarem misji, ale znalazł sposób rozwiązania tej niełatwej łamigłówki:

„Przeniosłem się myślą do Turkiestanu, czyniąc przegląd stosunków pogranicznych. Nagle przypomniałem sobie, że w Samarkandzie mieszka Ischak-Chan, rodzony brat emira Abdurachmana afgańskiego, żyjąc ze skromnej pensji, którą mu wypłacał rząd rosyjski. Ischak-Chan był namiestnikiem emira w północnym Afganistanie (...); chcąc się uniezależnić, ogłosił się samodzielnym chanem, ale rozbity przez emira Abdurachmana, uciekł do Rosji i osiedlił się w Samarkandzie; z lschak-Chanem mieszka około 200 wybitnych Afgańczyków, którzy pomagali mu w tej sprawie i, czując się skompromitowanymi, uciekli z nim razem, a teraz pędzą nędzne życie, otrzymując razem 1000 rubli miesięcznie, które wypłacał Ischak-Chanowi rząd rosyjski. Byli to ludzie wpływowi, mający rozległe stosunki w północnym Afganistanie i przytem nienawidzący emira Abdurachmana, który skonfiskował majątki uchodźców i skazał na śmierć znaczną liczbę ich najbliższych krewnych. Taki element, zaopatrzony jako tako w broń i pieniądze, mógł nawarzyć gorącego piwa Anglikom, którzy za cenę ogromnych wysiłków, wypłacając emirowi Abdurachmanowi zawrotną na owe czasy sumę 1.200.000 rupij miesięcznie, utrzymywali protektorat swój nad Afganistanem, tworząc buforowe państwo między Rosją a Indjami. Opisawszy powyższe stosunki, dodałem, że według mego zdania, na początek dostatecznie będzie dać Ischak-Chanowi 1000 karabinów Berdana, 100.000 ładunków, 10.000 rubli srebrnych oraz na pewien czas ochronę z małego oddziału kozaków (...), póki Ischak-Chan nie zorganizuje własnej ochrony. Potem zaś należy pozostawić go własnemu losowi, wspomagając jednak pieniędzmi i orężem, gdyż czeka go walka nie tylko z bratem, ale z Anglją, która popiera emira Abdurachmana.

Napisawszy to krótko ołówkiem, podałem Kuropatkinowi, który przeczytał mój referat z widocznem zadowoleniem i zaniósł go do ministra wojny, prosząc mię, bym tymczasem coś przekąsił, a następnie przyszedł do niego za 2 godziny po odpowiedź”.

Odpowiedź zaskoczyła Grąbczewskiego. Minister bowiem naniósł na jego projekcie tylko niewielkie poprawki. Dopisał ledwie trzy zera. Jedno przy ilości karabinów, jedno przy ilości ładunków i jedno przy srebrnych rublach.

Ischak-kan dostał pomnożone po dziesiękroć wsparcie i wkrótce potem uskutecznił ucieczkę z Samarkandy, a Grąbczewski markując pościg eskortował go do granicy, a nawet nieco dalej.

„Byłem zdumiony masowym napływem stronników Ischak-Chana, którzy, otrzymawszy broń i zasiłek pieniężny, formowali oddziały partyzanckie (...) Po dwóch tygodniach siły Ischak-Chana tak wzrosły, że postanowił uderzyć na stolicę północnego Afganistanu, miasto Mazar-i-Szeryf, i przeprawił się na lewy brzeg Amu-Darji, prosząc, ażebym zatrzymał się jeszcze parę dni, aż on zajmie stolicę i umocni się.

Chociaż moja rola była skończona, chętnie odprowadziłem go do przeprawy, obiecując czekać na wynik wyprawy, żeby w razie niepowodzenia móc go ochronie. Rozstaliśmy się bardzo serdecznie: Ischak-Chan upewniał, że nie wątpi o zwycięstwie i będzie najszczęśliwszy, jeżeli spotka mnie u siebie, jako rezydenta Rosji w Mazar-i-Szeryfie.

Przeczucie go nie omyliło. Stolica, gdzie miał najwięcej stronników, poddała się bez boju, garnizon w panice uciekł, wzbudzając popłoch wśród innych garnizonów.

Dalsze losy Ischak-Chana, którego w życiu więcej nie spotkałem, znane mi są tylko pobieżnie. Zająwszy w ciągu miesiąca cały obszar ogromnej prowincji, Ischak-Chan kilkakrotnie zwracał się do Rosji, oddając się pod jej protektorat i prosząc o przysłanie broni, a szczególnie dział polowych i górskich, których nie miał zupełnie i kupić nie mógł, bo Anglicy nie sprzedaliby ich, Chińczycy zaś i Bucharczycy sami nie mieli. Rząd rosyjski, kokietując Europę swoją bezinteresownością w tej sprawie, wytargowywał od Anglji jakieś drobne ustępstwa na bliskim Wschodzie, sprzedając za przysłowiową misę soczewicy możność zajęcia ogromnych obszarów aż do Hindukuszui bezpośredniego wpływu na kieszeń Angłji — Indje”.

O Ischak-Chanie zapomniano, i nie otrzymał on obiecanej pomocy”.

Dalszego ciągu pewnie się domyślacie. Abdurachman, energicznie popierany przez Anglię uporał się z Ischak-Chanem, fundując jego zwolennikiem wyrafinowaną gamę azjatyckich okrucieństw, których wstrząsający opis (drastyczny więc pominę) znajduje się we wspomnieniach Grąbczewskiego.

„Tak się skończyło „bolesne ukąszenie“ Anglików przez cesarza Aleksandra III, którego Rosjanie po śmierci nazwali „Mirolubcem“.

Dla bezstronności muszę dodać, że rząd angielski także uciekał się do tych samych metod i przy sposobności chętnie podburzał poddanych rosyjskich rękami tychże Afgańczyków. Tak np. w 1885 roku, więc na 4 lata przed opisanemi wypadkami, najniespodziewaniej i bez żadnego powodu, wybuchnęło groźne powstanie w całej wschodniej części Fergany. Z gór zeszły oddziały Kirgizów i Kara-Kipczanów, uzbrojonych w nowoczesne karabiny wyrobu angielskiego, z marką afgańską — i napadły na miasta (...), siejąc popłoch wśród urzędników kolonij rosyjskich. Powstanie było dosyć szybko zgniecione żelazną ręką, a Derwisz Chan, przywódca oddziału, umknął do Afganistanu; w ręce rosyjskie wpadł tylko jeden z najgłówniejszych przewodników jego, Machmed Karym Datcha (generał byłego chana Hudojara), który wydał swoich przyjaciół politycznych. Surowe śledztwo wykryło całą konspirację, składy broni, ładunków i dużo gotówki, w woreczkach po 1000 rupij indyjskich, któremi rząd angielski wypłacał subsydjum emirowi Abdurachman - Chanowi. (...) Inspiracja tego całego przedsięwzięcia mogła pochodzić tylko z rozporządzenia wice - króla Indyj”.

Tyle o powstaniach i o ich prawdziwych źródłach i inspiracjach. Jak się okazuje najłatwiej je rozpoznać po tym, kto produkował i rozprowadzał broń. Rozczulająca skądinąd jest ta angielska dbałość o takie szczegóły jak umieszczenie na strzelbach „marki afgańskiej”. Tutaj warto chyba zatoczyć czasową pętlę i wrócić do stronic opisujących powstanie styczniowe. Jest tam krótka wzmianka o dostarczanych polskim patriotom karabinach – pochodziły one z Belgii upakowane w skrzyniach po 10 sztuk, a „dostawiał” je na Litwę – kto? Ja bym nie zgadł… – Włoch - niejaki Banoldi.

Jak widzicie opowieść się rozrasta, a ja nie chcąc nadmiernie skracać relacji z tego jak przebiegało zarządzanie Astrachaniem i okolicami i jak bardzo niezwykła była pomoc tamtejszego rabinatu, obiecuję Wam do tego wrócić w kolejnym odcinku makulektur.

Dodam tylko, że w powojennej Polsce nadzwyczajne zdolności Grąbczewskiego do zarządzania w dramatycznych czasach i okolicznościach były zupełnie nie wykorzystane. Były oficer i urzędnik carski został pozbawiony emerytury. Domyślam się, że żył z piętnem zdrajcy uczestniczącego w budowie krwiożerczego carskiego imperium. Może ta okoliczność wpłynęła na to, że zaczął spisywać swe wspomnienia i je publikować. Jego relacje z podróży po krajach Azji zostały wydane. Niestety jego zapiski z okresu, gdy z podczas rewolucji bolszewickiej z polecenia gen. Denikina udał się na Daleki Wschód z misją do admirała Kołczaka przepadły i chyba nie ocalały najmniejsze nawet fragmenty, a gdyby nawet ocalały, to czy w międzywojniu znalazłby się ktoś, kto mógł i chciał je wydać?

Grąbczewski, zapisem testamentowym przekazał swoje niewydrukowane prace oraz fotografie z podróży i notatki na rzecz kasy im. Mianowskiego, ale czy cokolwiek z tej spuścizny do dnia dzisiejszego ocalało nie wiem. Wiem tyle, że aktem notarialnym z dnia 20 maja 1991 r. Kasa im. Józefa Mianowskiego została reaktywowana w wolnej Polsce, jako Fundacja Popierania Nauki. Prowadzi program, zwany nieoficjalnie „polskim Fulbrightem”, skierowany przede wszystkim do wiodących ośrodków naukowych na Wschodzie. Największymi beneficjentami programu są przede wszystkim uczeni z Ukrainy. W dalszej kolejności występują uczeni z Białorusi (290 stypendiów). Liczne grono stypendystów reprezentowało pochodzenie rosyjskie – 13% wszystkich uczestników programu przyjechało z Rosji. Na stronach KRS można się doszperać wielu szacownych nazwisk (z Adamem Rotfeldem na czele). Możemy więc spokojnie założyć, że spuścizna po Grąbczewskim jeśli nadal jest, to na pewno jest bezpieczna.

Póki co o karierze Grąbczewskiego, jego poglądach i nieprawdopodobnej wręcz gubernatorskiej ekwilibrystyce możemy się dowiedzieć pochłaniając skromne 144 stronice. Pasjonująca lektura:

https://allegro.pl/uzytkownik/makulekturapl?order=m

---

tagi: bronisław grąbczewski  afganistan  kasa mianowskiego 

	betacool
	16 sierpnia 2018 21:32

30     2362    11 zaloguj sie by polubić