makulektura.pl

Makulektura nr 27 i 28

Przestrzeń wolności ograniczona linią armat.

 

Artur Śliwiński: Powstanie kościuszkowskie.

Jan Kiliński: Pamiętniki.

 

Przyznam, że wygłoszenie wykładu w Akademii Radia Wnet opłaciłem sporą dawką stresu. Układanie słów pisanych, a splatanie ich w gładko snutą opowieść, to jednak dwie zupełnie inne dyscypliny.

Jednak możliwość wyjścia z internetu i poznania wielu osób, które są z krwi i kości, a nie tylko wyobrażeniami o wirtualnych bytach, to rzecz, którą warto przeżywać i za tę możliwość chciałbym pani Joannie raz jeszcze bardzo serdecznie podziękować.

Spotkałem się z ciepłym przyjęciem.

Muszę trochę usprawiedliwić swoje dłuższe milczenie. Otóż przed wykładem pochłaniałem dużą porcję kolejnych lektur, z których urodzi się chyba całkiem sporo „oświeceniowych” wpisów. Przyznam, że czułem się trochę jak Bruce Lee w labiryncie zbudowanym z luster i mam nadzieję, że dzisiejsza opowiastka uzmysłowi Wam o jak zafałszowanej przestrzeni będę tu w kolejnych odcinkach gawędził...

Ale wróćmy do mojego wyjazdu do Warszawy. W tak zwanych akademicko-wnetnych kuluarach miałem możliwość uczestniczenia w rozmowie z pewną bardzo miłą Panią, która zadała pytanie, czy warto burzyć pomniki. Jej chodziło nie tylko o Kołłątaja, którego dotyczył wykład, ale także o Piłsudskiego, który w pojawił się w naszej konwersacji, przy okazji domysłów w jaki sposób będzie wyglądała narracja, powodowana racją uczczenia 100-lecia odzyskania niepodległości.

Ja (niezbyt grzecznie) pozwoliłem sobie również odpowiedzieć pytaniem:

- A co by Pani powiedziała o wodzu, który za plecami dowodzonych przez siebie żołnierzy stawia armaty nabite kartaczami, mającymi razić rejterujących z pola walki.

Moja interlokutorka wyczuła, że nie miałem na myśli żadnego z wybitnych taktyków armii sowieckiej, ani nawet Piłsudskiego (bo to przecież nie była już epoka kartaczy) i wypaliła z działa grubego kalibru:

- Chyba można o nim rzec, że był skuteczny...

Przyznam, ze mnie na chwilę zamurowało, więc tylko bąknąłem:

- Cóż, jeśli uważa Pani, że w ten sposób Kościuszko pracował na miano skutecznego wodza...

Skąd ja wiem o tym, że Kościuszko dokonywał tak niecodziennych taktycznych manewrów. Otóż pisze o tym, w swojej książce o powstaniu, Artur Śliwiński:

„Wojsko było zdemoralizowane, nie spełniało rozkazów, nie chciało się bić. Kościuszko wydał groźny rozkaz, zalecający Mokronowskiemu , aby podczas bitwy ustawił poza linią bojową armaty i kartaczował uciekinierów, a żołnierzom siejącym trwogę, w tym samym rozkazie zagroził sądem polowym i rozstrzelaniem”.

Śliwiński to PPS-owiec, bliski współpracownik Piłsudskiego, a przez kilka dni nawet premier II RP. Jak każdy klasyczny socjalista, wie że tam, gdzie drwa rąbią, tam wióry muszą lecieć, ciągnie więc swoją gawędę dalej – aż po bitwę maciejowicką, którą poprzedza taki obrazek:

„Kościuszko, od pierwszej chwili obserwujący poruszenia Moskali, rozkazał podpalić wieś Oronne, aby się nie mógł usadowić w niej nieprzyjaciel. Wnet ukazały się płomienie, wzniosły się czarne kłęby dymów i pożar objął wszystkie budowle. Przed płonące chaty wysypali się mieszkańcy, a straszny lament kobiet i dzieci uderzył w niebo. Lecz już następowali Moskale i nieszczęsna ludność, unosząc szczątki swojego dobytku, uciekła z przerażeniem w lasy”.

Mamy więc owe tysiące podległych Kościuszce powstańców. Przed nimi droga do chwały, sławy i wolnej ojczyzny, na skrzydle trzeba puścić z dymem jakieś chałupy, a z tyłu armaty i te kartacze...Zaprawdę niewielka przestrzeń wolności pozostawiona tym, którzy nieopatrznie w coś uwierzyli....

Muszę tu jednak zaznaczyć, że wielu było takich, którym dane było zobaczyć i nie uwierzyć. Swoje twierdzenie opieram na czytanej z pewnym zdziwieniem biografii generała Zajączka. Najbardziej zdumiewały mnie fragmenty opisujące przybywanie kolejnych oddziałów pospolitego ruszenia, chcących oddać się pod jego komendę. Ta chęć im strasznie szybko przechodziła i całe tysiące czmychały niczym szaraki na widok tego, co generał Zajączek wyczynia i jaką przestrzeń wolności jest w stanie wszystkim swoim podkomendnym zaoferować.

Ja jeszcze do postaci generała Zajączka wrócę, ale póki co zajrzyjmy do drugiej wskazanej przeze mnie lektury. Sięgnijmy do zapisków dotyczących schyłku powstania, poczynionych przez Kilińskiego. Wspominki prostego szewca mają to do siebie, że raczej nie są obciążone grzechem autocenzry, słowem - co w głowie, to na języku...

Nie bez powodu pisałem tu wcześniej o linii armat zamykających możliwość odwrotu od walki o ojczyznę. Zdarzył się bowiem w trakcie tego samego powstania jeszcze jeden znamienny przypadek, że droga ucieczki została odcięta. I ta opowieść jest chyba jeszcze bardziej wstrząsająca. Otóż gdy Suworow i jego armia roznosili na Pradze na swych szablach tych, którzy stawiali i nie stawiali oporu, wszyscy żywi rzucili się do ucieczki na most, tyle że czekała tu na nich bardzo przykra niespodzianka:

„Ach! nieszczęśliwa godzina to była! Że też do tego postawiono przy moście praskim kapitana Barsa. Ten to głupiec kazał rogatki zamknąć, co ani kobiet, ani dzieci, ani bezbronnych puszczać do Warszawy nie chciał, i Moskale dostawszy się do mostu każdego, jak małych, tak dużych zabijano”.

Ja tu sobie daruję szczegółowy opis wyczynów Moskali. Możecie mi uwierzyć, że Kiliński czytelnika nie oszczędza. Ważne żebyśmy dostrzegli, że przestrzeń wolności została przez kapitana Barsa bardzo poważnie ograniczona. Niektórzy próbowali ucieczki wpław przez rzekę ale:

„choćby się był kto pływaniem ratował, ale dla kawalerii, która prosto wpław maszerowała, to końmi tratowano (wyraz nieczytelny) płynących”.

Cóż, okazuje się, że nawet zimne listopadowe nurty Wisły nie były wolne od zagrożeń powodowanych nie do końca dzielną postawą konnicy. I tu musimy zadać sobie pytanie, czy ta mało kawaleryjska postawa kawalerii nie miała jakiś głębszych źródeł... Ja się mogę oczywiście mylić, ale moja teoria jest taka, że do tej panicznej ucieczki przyczynił się głównodowodzący obroną Pragi, ulubieniec Kołłątaja – generał Józef Zajączek. W pewnym momencie, stwierdził on, że jego osobista przestrzeń wolności, kurczy się zbyt szybko i że póki istnieje taka możliwość, to trzeba ją koniecznie poszerzyć. Poczynił owo poszerzanie w najprostszy możliwy sposób - przejeżdżając przez most, którego rogatki nieco później zamknięto.

Historycy spierają się jak bardzo ranny był Zajączek, gdy czmychał porzucając podległych sobie powstańców. Jedni twierdzą, że bardzo, inni że wręcz przeciwnie. Antoni Trębicki oskarża go o to, że „uciekł przed innemi, jak ten nikczemny czworonożny zając i jeżeli postrzał otrzymał, powszechnym jest twierdzeniem, że ten wyszedł z ręki walecznego i zdesperowanego Stasia Potockiego, który zgotował temu hersztowi wojskowemu demagogów tę sprawiedliwą nagrodę”.

Myślę, że w tym momencie warto jeszcze na chwilę wrócić do pamiętników Kilińskiego, by zerknąć, co uczyniono z przestrzenią wolności ludzi pozostawionych na Pradze.

„Jeszcze tu raz powtarzam, tego pana komendanta od mostu, który się nazywa Bars kapitan, prawdziwie głupiec i zabójca niewinnego ludu bezbronnego, gdyż przez jego niedopuszczenie ludu bezbronnego przez most mógł być ochronić od śmierci najmniej 3000 ludu, którzy się stali niewinną ofiarą, co przez jego przeklętą upartość życie swe skończyli, ten skarbnik jednak sam uciekł, bo sam kazał zamknąć rogatki u mostu, a sam uciekł. Ten niewinny lud nie tylko że od Moskali bił bity, ale też i od własnych naszych rodaków, ponieważ Moskale wpakowali się na most i pomieszali się z ludem, a nasi broniąc przechodu do Warszawy, dawali ognia kartaczami na most, więc i nasi, i Moskale padali ofiarą”.

Jak widzimy, zamknięte rogatki, to jednak nie jedyne niespodzianki przygotowane przez wodzów powstania. Na tych, którzy na drodze ku wolności zaczęli podążać w nie pożądanym kierunku, czekały jeszcze te nieszczęsne kartacze...

Przyznacie, że taka wersja zdarzeń jest nieco mało chwalebna. Dlatego warto ją moim zdaniem zestawić z wersją Śliwińskiego. Oto ona (pisownia oryginalna z wydania z 1920 roku):

„Już o godzinie 8-mej rano baterje rosyjskie, ustawione na prawym brzegu Wisły, ziały ogniem ku Warszawie, już Moskale wkraczali na most, przez który pędziły resztki oszalałych ze strachu mieszczan i żołnierzy. Wawrzecki (naczelnik powstania wyznaczony po pojmaniu Kościuszki – przyp. moje), który na widok paniki, sam stracił przytomność umysłu, ocknął się wreszcie i rozkazał rąbać most, by przeszkodzić wejściu zdobywców do stolicy. Garstka żołnierzy i mieszczan rzuciła się ku brzegowi Wisły z siekierami, by spełnić ten rozkaz. Wtedy artyleria rosyjska skierowała swój ogień na zajętych pracą, a od pocisków armatnich zajęły się tu i owdzie rusztowania, i most płonący z trzaskiem zapadał się w Wisłę...

Część pozostałych na Pradze żołnierzy i garść ludności cywilnej, gnana panicznym strachem, dopadła brzegów Wisły. Ujrzawszy most w ogniu, rzuciła się do wody i wpław próbowała dostać się do Warszawy. Wielu oszalałych nieszczęśników dosięgły kule moskiewskie, a wszystkich pochłonęły zimne fale Wisły”.

Jak to się mówi – niezły pasztet. Jak sami widzimy znajdowanie kolejnych szczegółów, którymi różnią się te obrazki jest zajęciem dużo łatwiejszym niż to co pamiętamy z dzieciństwa. Śliwiński podparty autorytetem historyka, a potem nawet premiera, twierdzi bowiem, że w most strzelali Moskale. Relację szewca możemy więc chyba między bajki włożyć. Inni historycy podpowiedzą nam, że Kiliński rzezi Pragi na własne oczy nie oglądał, więc nie wie, o czym pisze. Nie przejmujmy się więc relacjami prostaka z przerośniętym ego, weźmy za rączkę Śliwińskiego, a on nas poprowadzi do prawdy, że most bombardowali Rosjanie. Może robili to, żeby potem głowić się jak się dostać na drugi brzeg?

Ja oczywiście jak zwykle zapraszam chętnych do zabawy w odnajdywanie kolejnych szczegółów, którymi różnią się nasze dwa obrazki.

https://allegro.pl/uzytkownik/makulekturapl?order=m

Ale to nie wszystko na dziś. Mam też do rozwiązania jeszcze jedną zagadkę. Sięgnijcie jeszcze raz do fragmentu przytoczonego przez Kilińskiego. Jest tam taki urywek:

„ten skarbnik jednak sam uciekł, bo sam kazał zamknąć rogatki u mostu, a sam uciekł”.

Chyba żaden historyk nie pochylił się jak dotąd nad tym skrawkiem prozy prostego szewca. Moim zdaniem Kiliński może tu wcale nie pisać o Barsie. Styl Kilińskiego jest bowiem tak niejasny, że być może powinniśmy ten fragment czytać w ten sposób, że rogatki mostu kazał zamknąć „skarbnik, który uciekł”.

Niektórzy się chyba domyślają, dokąd zmierzam. Moim zdaniem Kiliński pisał w ten przedziwny sposób o Kołłątaju. Z powszechnie dostępnych źródeł wiemy, że był skarbnikiem powstania i wiemy, że uciekł. Tyle, że chyba żaden z historyków nawet się nie zająknął o tym, że oświecony Hugon, mógłby być był przy okazji jednym z głównych macherów od wytyczania powstańczemu ludowi przestrzeni wolności, których kolejnymi granicami były zamknięte rogatki mostu i nabite kartaczami armaty. Piszę „chyba”, gdyż wiele pozycji dotyczących opisywanych czasów, to kruki bielsze od naszego orła, a poziom ich cen mógłby przyprawić o palpitację serca nawet dyrektora kasyna.

Dzisiejszą opowieść potraktujcie jako moją pierwszą salwę w machera, który uciekał, a innym drogę ucieczki odcinał. Już niedługo kolejne salwy.

P.S.1 Winien jestem jeszcze parę słów o książkach. Obie pochodzą z bibliotek. Książka Śliwińskiego z 1920 roku z biblioteki Powszechnej Szkoły Powszechnej w Chwałęcicach - dość mocno czytana, ale w pięknej skórkowej oprawie.

Pamiętniki szewca wycofano z biblioteki Instytutu Socjologicznego U.Ł. – widać po kartach, że miała do czynienia z wilgocią.

Książka Śliwińskiego całkiem niedawno miała swoja reedycję. Pamiętniki Kilińskiego ostatni raz wydano w 1958. Warto po nie sięgnąć, bo to bardzo ciekawa lektura, a dostępnych egzemplarzy wcale nie tak wiele. Od kolejnego fragmentu tego arcyciekawego pamiętnika rozpocznę kolejną opowieść.

P.S. 2 Wikipedia pisze o Kilińskim, że po powrocie z niewoli (około roku 1798) prowadził warsztat szewski, nie angażując się w życie publiczne...

 

 

---

tagi: kościuszko kiliński kołłątaj kartacze śliwiński 

	betacool
	24 stycznia 2018 19:57

36     3091    19 zaloguj sie by polubić