makulektura.pl

Makulektura nr 43

Tabakierka złota bez portretu

 

Wacław Tokarz, Rozprawy i szkice. Tom 1 i 2, PWN Warszawa 1959

 

W opowieściach o Sherlocku Holmesie do rozwikłania kryminalnych zagadek doprowadzały go szczegóły, które zazwyczaj nie były trudne do odnalezienia, ale nie przykuwały niczyjej uwagi.

Wiele tygodni temu zostawiłem Was z opisem zawartości kuferka, z którym Kołłątaj umykał w dniu rzezi Pragi. Były tam diamenty, pierścienie i inne kosztowności, a wśród nich „tabakierka złota bez portretu”.

O tę szkatułę pełną klejnotów zaaresztowaną wraz z Kołłątajem przez Austriaków, ksiądz kanonik toczył długa walkę. Odzyskał ją i przekazał w celu jakiś finansowych rozliczeń niejakiemu Michałowi Szymańskiemu. Najpierw jednak poczynił dość dokładny spis. Wkrótce po przekazaniu umarł jako biedak i został pochowany w grobie, o którym wkrótce wszyscy zapomnieli i którego dziś nikt nie jest w stanie wskazać. A my, skoro nie jest nam dane spoglądać na nagrobek Kołłątaja, zajrzyjmy dokładnie jego szkatuły:

„Daję panu do Warszawy resztę tabakierek, pierścionków złotych z różnymi kamieniami sztuk 9 i 2 obrączki; Pierścień Brylantowy duży w róże; Pierścionek mały brylantowy, w którym braknie trzeciego Diamenciku; Pierścień szafirowy; Pierścień Chryzolitowy; Brylanty lub inne kamienie w papierkach w liczbie pakiecików 17. Pakieciki pod Nmi 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,11 12, 13, 14, 16 zawierają brylanty, takie jakie opisane są w konsygnacji z dnia 12 lutego 1811 zrobionej; inne zaś trzy pakieciki zawierają kamienie. To wszystko jest w kryjówce; - Tabakierka złota bez portretu; Tabakierka zepsuta z emalia i portretem, w którym jest figura stojąca przy ofiarnym ołtarzu; Tabakierka złota stara, z emalią i portretem o 2-ch figurach; NB. tę pan bierze do kieszeni; Tabakiera złota duża staroświecka z portretem o trzech figurach; Tabakiera złota z portretem generała Zajączka; Tabakiera Chryzopasowa i w niej 4 bursztynki; Tabakiera jaspisowa z hiszpanka do kieszeni; Krzyż chryzolitowy; Daję w złocie 50; Zdawkową monetą 180;

X.H. Kołłątaj".

Nie wiem, czy komuś prócz mnie, rzuciła się w oczy „tabakiera złota bez portretu” – wszystkie inne są opisane bardzo dokładnie, a ta jedna jest złota i bez żadnych innych wyróżników, oprócz tego jednego, że ktoś zadał sobie trud, by usunąć z niej jakiś portret.

Zaraz wyjaśnię, dlaczego ja, spojrzałem na nią jakoś szczególnie. Od razu zastrzegam, że nie będzie to historia o dramatycznym romansie na końcu której nieszczęśliwy kochanek wyrywa z tabakiery portrecik swojej ukochanej. Romansu nie będzie, a czy z tego wyjdzie jakiś kryminał sami oceńcie.

Muszę szczerze przyznać, że to jednak nie ja robię w tej opowieści za Sherlocka. To nie ja pierwszy zwróciłem uwagę na dość szczególny zestaw klejnotów ze szkatuły Kołłątaja. Przede mną uczynił to Wacław Tokarz w swoim debiucie zatytułowanym. „Ostatnie lata Hugona Kołłątaja”:

„Już przy pierwszej rewizji w Przemyślu, w dniu 6 grudnia 1794, znaleziono w jego szkatułce (…) cały szereg kosztowności. Były to klejnoty bardzo oryginalne, bo najwidoczniej nie mogące stanowić własności jednego człowieka, chyba kolekcyonisty, jakim Kołłątaj nie był. Było tutaj kilkanaście tabakierek, kilkanaście pierścionków i krzyż złoty, wysadzany chryzolitami, rzecz tem dziwniejsza, że właśnie, jak stwierdza sam Kołłątaj, między klejnotami, które skonfiskowano w r.1794 na rzecz skarbu członkom delegacyi sejmowej Grodzieńskiej, znajdowały się przeważnie tabakierki, stanowiące wówczas zwykły rodzaj prezentów w dyplomacyi, a wiadomo przytem, że właśnie krzyż z chryzolitami otrzymał na sejmie Grodzieńskim Kossakowski”.

I potem dzieje się coś przedziwnego. Tokarz wystraszony wnioskami, do których prowadzi analiza zawartości szkatuły, pisze że kradzież nie jest taka pewna, bo przecież Kołłątaj, gdyby rzeczywiście „klejnoty pochodziły z kradzieży, starałby się raczej zatuszować sprawę i zrezygnować z ich posiadania”. Mało tego – Tokarz snuje karkołomną teorię, że być może Kołłątaj te klejnoty i kamienie odkupił od skarbu powstańczego, by sprzedać je po lepszej cenie w spokojniejszych czasach. Zmienia to istotnie kwalifikację czynów Kołłątaja, bowiem z ewidentnie nasuwającego się wniosku, iż ksiądz kanonik przywłaszczał kosztowności ludzi, wysyłanych przez swoich podkomendnych na szafot, Tokarz próbuje uczynić ledwie spekulanta, który skupuje dobra w burzliwych czasach rewolucji popularnie zwanej insurekcją, by odsprzedać je w momencie, gdy powstanie wygaśnie i wszystko (łącznie z cenami precjozów) osiągnie normalne ceny.

Ten strach Tokarza przed wysnuwaniem logicznych wniosków, podziałał na mnie mobilizująco. Poszedłem więc swoją ścieżką i zacząłem wnikliwie czytać listy Kołłątaja, które pisał na emigracji.

Przypomnę, że pierwsza ucieczka Kołłątaja z Warszawy miała miejsce po nie zaakceptowanym przez Bułhakowa akcesie Kołłątaja do Targowicy. Kołłątaj zostawił dokument podpisany in blanco Ludwikowi Strasserowi, a wierny wykonawca kołłątajowych rozkazów - Wincenty Szczurowski był przygotowany na to, by w asesorii złożyć antydatowany dokument. Warunki Kołłątaja nie były zbyt wygórowane, chodziło o udział we władzach konfederacji i o zachowanie majątku Kołłątaja. Bułhakow się jednak nie zgodził.

Przyjrzyjmy się bliżej Strasserowi. Ta postać pojawiła się w książce Zbigniewa Rewskiego „Zagadnienia sztuki w działalności Hugona Kołłątaja”
i profesor pisał o niej w swój ulubiony sposób, czyli kodem:

„Zasadniczą część kolekcji obrazów Kołłątaja przejął w trybie likwidacji jego długów zaprzyjaźniony z nim lekarz, baron Ludwik Strasser. Po śmierci Strassera, zamieszkałego w Łukówku (dwór koło Chełma Lubelskiego), w lipcu 1804 r. kolekcja przeszła w ręce jego spadkobierców. Dalsze jej losy nie są dotąd znane”.

Dlaczego kodem? Bo profesor Rewski, ani słowem nie wspomniał, że Strasser był przedstawicielem transgranicznych instytucji finansowych. Możemy dowiedzieć się o tym z Internetowego Polskiego Słownika Biograficznego który podaje, że Strasser był „zakulisowym działaczem politycznym”, o którego kwalifikacjach lekarskich niewiele wiemy. W czasie wojny siedmioletniej (1756–63) przebywał poza granicami Rzeczpospolitej i zapewne na dostawach dla wojska dorobił się znacznego kapitału. Jego pozycję majątkową ugruntowały bliżej nieokreślone operacje finansowe. Stale używał tytułu barona; można sądzić, że otrzymał go na dworze wiedeńskim. Latem 1782, przystąpił on do spółki z bankierem warszawskim Fryderykiem Cabritem.

Cabrit to równie ciekawa postać. Pochodził z rodziny hugenockiej osiadłej w Prusach Wschodnich. Szybko stał się zamożnym bankierem, pożyczając pieniądze nawet królowi. Za swoje zasługi nobilitowany. Nabył liczne posiadłości m.in. w 1766 pałac z ogrodem w rejonie Tamka-Kałęczyn. Aleja łącząca pałac z Nowym Światem to późniejsza ulica Foksal. Cabrit zaniedbaną rezydencję zamienił w miejsce zabaw publicznych zafascynowany angielskimi pleasure gardens, a szczególnie Vauxhall w Londynie. Nazwa ta z czasem uległa spolszczeniu na Foksal. W ogrodzie działał stały cyrk.

A skoro już o tej instytucji mowa, to ja jednym zręcznym ruchem wyciągnę z internetowego cylindra mój ulubiony tekst o tej instytucji:

https://coryllus.pl/czlowiek-ktory-stworzyl-format/

Nic ująć. Ale ja bym coś dodał. Wplótłbym gdzieś w ten tekst frazę pleasure gardens, albo bardziej swojsko brzmiące „ogrody uciech” i snułbym analogie między cyrkami Europy, a tym z oświeceniowej Warszawy.

Ale wróćmy do Kołłątaja. Otóż pozostając na emigracji prowadził on niezwykle ożywioną korespondencję. Strasser i Szczurowski (ten od antydatowania ewentualnego akcesu do Targowicy) byli najczęstszymi adresatami jego listów, a najbardziej frapującym Kołłątaja tematem było odzyskanie nieruchomości i dochodów, które zostały mu odebrane. Listy pozwalają nam poznać także okoliczności pozyskiwania niektórych włości i probostw, ale to nie jest temat tego odcinka. Hugon w związku z pogarszającą się płynnością finansową prosił Strassera o kolejne pożyczki, a ten bez mrugnięcia okiem finansował naszego dysydenta, jakże słusznie przewidując, że jego podła pozycja polityczna jest jedynie przejściowa, a marna sytuacja finansowa jest stanem chwilowym i w związku wymagającym wsparcia kolejnymi „chwilówkami”.

Ilość niebanalnych finansowych posunięć Kołłątaja organizowanych z emigracji zasługuje na osobny wpis. Czego tu nie ma - korespondencja dotycząca spekulacji zbożem, rozeznanie możliwości handlu suknem, zlecenie sprzedaży mało mobilnych ruchomości (karety), próba sprzedaży obrazów. Wszystkie te kołłątajowe pomysły zasługują na osobną analizę, a spekulacja zbożem na pewno się go kiedyś doczeka. Nie to jest jednak przedmiotem naszych dzisiejszych dociekań.

Kołłątaj w swoich listach wskazał również tych, których uważa za głównych winowajców swoich niepowodzeń finansowych. 3 października 1793 roku pisał do brata Rafała, żeby sobie nie roił, że jedynie królowi i carycy zawdzięcza swoje kłopoty. W ówczesnej polszczyźnie brzmiało to tak:

„Próżna jest imaginacyya, żeby koniecznie ta zemsta na mnie jedynie była wymierzona, z Petersburga lub od króla. Jest to rozbój nastręczony od Ożarowskiego, Ankwicza, Kossakowskiego”.

W liście do Szczurowskiego z dnia 14 listopada 1793 roku, Kołłątaj rozwijał ten wątek:

„Obawiasz się jednak intrygi Ożarowskiego, Raczyńskiego, i Ankwicza, którzy się memi dobrami rozdzielili. Obawiasz się znowu nowego rodzaju potwarzy, których niewdzięczni używają przeciwko mnie i używali zawsze, ile razy tylko występowali przeciw moim prawom oczywistym z swojemi niesprawiedliwemi zarzutami”.

I tu nadchodzi pora, by jeszcze raz sięgnąć do książki Tokarza. To właśnie Tokarz wysnuł sugestię, że chryzolitowy krzyż mógł należeć do Kossakowskiego.

Dlaczego się tej sugestii wystraszył?

Już staram się wyjaśnić. Nie będę tego czynił w oparciu o „Ostatnie lata Hugona Kołłątaja”, gdyż dzieło to wydane raz tylko jest obecnie bardzo drogie. Mnie po długich poszukiwaniach udało się skompletować drugi dwutomowy zestaw jego „Rozpraw i szkiców”, który jest bezcennym źródłem wiedzy o czasach insurekcji i wielkiej roli Hugona w instalowaniu rewolucyjnych porządków w stolicy. Gdybym posiadał tylko jeden zestaw to na pewno nie byłbym w stanie się z nim rozstać, a tak tradycji może stać się zadość.

https://allegro.pl/waclaw-tokarz-rozprawy-i-szkice-i7454002868.html

Z owego pięknie wydanego dwutomowego dzieła możemy się dowiedzieć o losie jaki spotkał tych, którzy „rozbój stręczyli” Kołłątajowi.

Spójrzmy więc jak lista obecności z jego listów, zamienia się w listę nieobecności.

Kossakowski został podczas insurekcji powieszony. Żeby było trochę dramatyczniej, to nie jeden Kossakowski, gdyż najpierw w Wilnie powieszono hetmana, a dwa tygodnie później w Warszawie zawiśli bohaterowie listów Kołłątaja - biskup Kossakowski, hetman Ożarowski oraz marszałek Rady Nieustającej - Ankwicz. Nie zawisł jedynie Raczyński, który 17 kwietnia – w dniu wybuchu insurekcji w Warszawie, w pośpiechu stolicę opuścił.

A jaki to ma związek z tytułową tabakierą?

Otóż ten mały przedmiot zawieruszył się pośród dramatycznych scen rozgrywających w stolicy podczas insurekcji. Grzebiąc w czeluściach internetu w paru miejscach odnalazłem bowiem opis ostatnich chwil Ankwicza, który próbował odmienić swój los zachowując zimną krew i ocalić swą szyję, wygłaszając wielce schlebiającą narodowi przemowę:

„Narodzie. Zawsze szlachetny! Zawsze sławny! Czyliż nie znajdę u ciebie litości? Ja, który...”. Odpowiedzią był ryk tłumu: „Nie ma litości dla zdrajców!”. Widząc to, były marszałek nie stracił fantazji – dobył złotej tabakiery, a oddając ją katu, rzekł: „Weź ją na pamiątkę, lecz nie męcz mnie”. Ankwicz sam założył sobie pętlę na szyję. A kat zażądał podwyżki za „ekstraordynaryjne” egzekucje i z tego tytułu wypłacono mu niemałą sumę 1268 zł polskich.

Na pytanie, czy owe dramatyczne okoliczności nie mogły skłonić kogoś, by z pewnej złotej tabakiery wydłubać pewien portret pozostawiam Waszej ocenie. Musiałoby to świadczyć o tym, że Kołłątaj utrzymywał jakieś kontakty z insurekcyjnym katem. A takich wniosków mógłby się wystraszyć nie tylko byle Tokarz, ale każdy porządny uniwersytecki historyk...

PS. Nie jestem pewien, czy przy okazji nie odkryłem systemowego narzędzia dyscyplinującego niepoprawnie myślących historyków. Przyjrzyjmy się uważnie pieczęciom na okładce rozpraw Tokarza.

---

tagi: cyrk  kołłątaj  wacław tokarz  tabakiera  holmes 

	betacool
	13 lipca 2018 19:55

56     3619    12 zaloguj sie by polubić