makulektura.pl

Makulektura nr 43

 

 

Uniwersjada, czyli o rozgrywce, podczas której komentator wybiegł na boisko.

Wacław Tokarz, Rozprawy i szkice. Tom 1 i 2, PWN Warszawa 1959

 

Drugi tom rozpraw Wacława Tokarza dotyczy tylko i wyłącznie bitew ich analiz i historii związanych z wojskiem. Pozwolę sobie na pominięcie tych ciekawych historii, które dotyczą między innymi zagranicznych analiz błędów popełnionych przez dowódców naszych powstańczych armii.

Ale dzisiejszy wpis będzie także dotyczył zmagań - tyle że zmagań na polu edukacji. Materiału dostarczy nam jedna z rozpraw Wacława Tokarza p.t. „Komisja Edukacyjna i Uniwersytet Jagielloński”. Zaznaczę od razu, że tytuł jest nieco mylący, bowiem nie opowiada o trzecim - zbiorowym bohaterze tego szkicu, czyli o jezuitach.

Zakończenie pierwszego etapu działalności tego zakonu wyglądało tak, że w sierpniu 1773 roku papież Klemens XIV ustanowił specjalną kongregację do wykonania brewe kasacyjnego. Papież zastrzegł ważność i moc wykonawczą brewe na określonym terenie od decyzji monarchy panującego w danym kraju.

Rzeczpospolita skorzystała z tej okazji nader skwapliwie. Komisja Edukacyjna powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu już 14 października 1773.

Okazuje się, że nie tylko Komisja była siłą wietrzącą okazję dla siebie. Od dawna bowiem toczyła się rozgrywka, w której brał również udział uniwersytet, a cele tej potyczki Wacław Tokarz postrzegał tak:

„Z jezuitami toczył uniwersytet zawziętą walkę aż do samego przedednia ich upadku. Toczył ją – mimo wszelkie pozory przeciwne – w imię tych samych zasad, które podjęła Komisja Edukacyjna: jednolitej szkoły państwowej polskiej, jednolitego ciała nauczycielskiego, jednolitego wreszcie programu wychowania”.

Mamy więc ciekawą i długotrwałą rozgrywkę. Po jednej stronie boiska jezuici, a po drugiej uniwerek i komisja, którą ja bym raczej obsadził w roli sędziego. Cele arbitra były w dużej mierze zbieżne z tym, o co grała Akademia, co ewidentnie zalatywało możliwością stronniczości sędziego.

Musimy przyznać, że do chwili pojawienia się arbitra, oglądaliśmy widowisko skrajnie nudne, bo skrajnie jednostronne. Stosując kryteria sportowe, moglibyśmy powiedzieć, że akademicy dostawali tęgie baty, byli zamknięci na swojej połowie boiska i nie marzyli już nawet o żadnej kontrze.

Warto opisać pokrótce przebieg pierwszej połowy widowiska.

Zapytacie kogo obsadzę w roli komentatora sportowego? Otóż pójdę za wyborem dokonanym przez Wacława Tokarza i oddam głos samemu Hugonowi Kołłątajowi, a Wy oceńcie, jak sprawdzi się w tej roli. Warto podkreślić, że był on jednocześnie arbitrem w tej rozgrywce, bowiem aktywnie uczestniczył w działaniach Komisji Edukacyjnej.

Otóż najpierw Hugon użył w swym komentarzu metafor geograficznych i jego opis rozwinął się mniej więcej tak:

„Od założenia Akademii Krakowskiej aż do wprowadzenia jezuitów – wszystkie umiejętności i nauki wyzwolone z jednego tylko wypływały źródła, a tym samym nie mogły wprowadzać żadnego poróżnienia w opinii, filozoficznego, religijnego i politycznego. Cała Małopolska od Białej aż po Lwów i Krzemieniec, cała Wielkopolska po Chełmno – obsadzone były koloniami Akademii”.

Ale nie myślcie sobie, że to jest komentarz dotyczący przebiegu spotkania. To niestety opis przeszłej chwały jednej z drużyn. A teraz opis akcji rozgrywającej się na boisku, który uzmysłowi nam, że odwieczny krajowy mistrz zaczyna przegrywać i to przegrywać z beniaminkiem. Okazło się bowiem, że „gdy zjawili się w Polsce jezuici, Akademia „zasiliła ich najdowcipniejszą młodzieżą”, jak np. Wujek i Skarga”.

Używając metafory sportowej mieliśmy zatem wielkie transfery. Gwiazdy akademii zasiliły szeregi drużyny przeciwnej.

Jeśli ktoś się nieco orientuje w funkcjonowaniu sportu wyczynowego, to wie, że ważni są w nim protektorzy. Okazuje się, że patronat nad drużyną jezuitów objął sam król (Stefan Batory) i stał się jej wiernym kibicem. Komentator skonstatował, że nie wszyscy oligarchowie poszli śladem króla:

„...Jan Zamoyski, obawiając się proroczo szkół zakonnych, przeciwstawił się temu prądowi w województwach Rusi południowej, a za nim poszli Radziwiłłowie na Litwie; natomiast Ostrogoscy i Wiśniowieccy popierali na Rusi jezuitów. Stopniowo jezuici wystąpili przeciwko Akademii, dążąc do zupełnego zniweczenia szkolnictwa świeckiego. Straciła ona wtedy na ich rzecz przeszło 46 szkół”.

Warto podkreślić, że sympatia komentatora na pewno nie była po stronie zakonu, gdyż „jego walka z Akademią przyczyniła się do rozpowszechnienia „złego gustu w literaturze, makaronizmów łacińskich i francuskich, wpłynęła nawet poważnie na upadek moralny narodu”. Niezgoda od szkół zaszczepiona, przechodziła do wszystkich urzędów i dostojeństw krajowych, rozniecała ogień anarchii (...)”.

Przyznam, że po tym krótkim komentatorskim wyczynie, trudniej mi się otrząsnąć niż po wyczynach redaktora Szpakowskiego, bowiem w niewiarygodny sposób, w dwóch ledwie zdaniach przebyliśmy drogę od makaronizmów do szerzenia niezgody i anarchii. O ile logika tego wywodu pozostaje dla mnie sprawą niejasną, o tyle jasnym jest, że komentator stwierdził, że drużynie siejącej makaronizmy, zły literacki gust, niezgodę i anarchię po prostu kibicować nie wypada i basta.

Ale wracajmy do rozgrywki. Otóż zdaniem komentatora drużyna, której nie warto kibicować, triumfowała. Cóż pozostało biedniejącej z powodów kurczących się królewskich uposażeń („Zygmunt III obdarzał już jedynie zakon, a jego następcy nie uczynili dla Akademii niczego”) drużynie uniwersyteckiej?

Otóż jeśli nie udaje się wygrać na boisku, to nie pozostaje już nic innego jak próba ustalenia rozstrzygnięć przy tak zwanych „zielonych stolikach” i to przypisanych coraz niższym szczeblom rozgrywkowym. Próby te z dużą dawką zrozumienia komentator opisywał tak:

„Wypadało jej w końcu (Akademii) z wielkiej drogi załatwiania swych spraw przy poparciu opinii i sejmów zejść na podrzędniejszą, mniej skuteczną „szermierki prawniczej”, długotrwałych procesów z zakonem w sądach asesorskich, delegacyjnych, rzymskich. Procesy te nużyły szeroki ogół, narażały ją na zarzut bezcelowego pieniactwa (...).

Bez względu na to Akademia walczyła dalej, nie wierząc już w możność wygranej, ulegając urokowi moralnemu przeciwnika, który mimo wszystko narzucał jej swe wzory”.

Ohoho! cóż my tu mamy – drużyna uniwersytecka „ulega urokowi moralnemu przeciwnika”. Nasz bystry komentator wychwycił to w mig. Zjawisko było groźne, bowiem kibicuje się drużynie po to, by niesiona dopingiem wygrała, a nie ulegała czarowi największego rywala! Przecież to mogło oznaczać, że teraz dwie drużyny z placu boju będą grały do jednej bramki i makaronizmami będą szerzyć niezgodę, anarchię i upadek moralny narodu.

Komentator w mig wychwycił tę jawnie rysującą się możliwość przekrętu i jego ogląd sytuacji począł się wyraźnie zmieniać, czy tak bardzo, by i w efektach działalności drużyny uniwersyteckiej dostrzec szerzenie niezgody i anarchii?:

„Z książki Kołłątaja pt. „Stan oświecenia w Polsce – znamy w opisie mocno niedokładnym – historię wielkiego rozruchu w dniach 7-12 lipca 1753 r., gdy to studenci napadli na dom prezydenta, a następnie zabrawszy amunicję z prochowni miejskiej, wytoczyli działa ku ratuszowi i chcieli go zniszczyć za to, że zupełnie słusznie aresztowano jednego z nich za pobicie żołnierza miejskiego. Miasto, które z początku zaniosło manifest przeciw studentom, musiało w końcu zawrzeć z nimi formalną „komplanację” (...), wypuścić uwięzionego, przyrzec ukaranie oficera i szeregowców i odstąpić wreszcie młodzieży na zawsze plac do zabaw”.

Pewnie jesteście ciekawi, w cóż bawili się żacy na owym placu. Tego Tokarz nam już nie mówi. Musimy więc na chwilę odejść od jego relacji i zerknąć bezpośrednio do dzieła Kołłątaja, z którego dowiemy się o innych ciekawych okolicznościach zajścia:

„… musiało miasto na zawsze ustąpić studentom miejsce zowiące się Miednica, gdzie mieli wygodny plac do bicia się w kije. Po uśmierzonym buncie, który trwał przeszło 24 godzin, a który groził ogniem całemu miastu, magistrat kazał zaaresztować wielu rzemieślniczków którzy się do studentów przymięszali”.

Ja tak sobie myślę, że tych „rzemieślniczków” do szerzenia anarchii i niezgody to nic innego, jak makaronizmy mogły nakłonić. A najdziwniejszy w tej historii jest fakt, że studenci zyskali plac zabaw, a magistrat z rzemieślniczkami obszedł się nad wyraz srogo, bo trzech z nich ukarano śmiercią. No wypisz wymaluj: „kowal zawinił, cygana powiesili” – tak, by przynajmniej wynikało z opisu Hugona.

Na szczęście Tokarz przed opisem tych dramatycznych wydarzeń króciutko nadmienia, że „świat studencki korzystał z dużej bezkarności”, „występował przeciwko Żydom, zakłócając ich pogrzeby i zmuszając od r. 1752 do składania uniwersytetowi 500 złp rocznej opłaty, która nosiła nazwę „kozubalec”. Czym był ów kozubalec, możecie przeczytać tutaj:

https://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedia_staropolska/Kozubalec

Nie wiem jak Wy, ale ja tu dostrzegam analogie ze współczesnym kibolstwem – zamieszki, plac do okładania się kijami, antysemityzm i wymuszenia. Tokarz nie znał jednak tego określenia, więc opowieść o tych wydarzeniach zakończył tak:

„Ten brak karności w Krakowie przyczyniał się do zmniejszenia ilości młodzieży, wysyłanej tutaj na studia; uwydatniło to się zwłaszcza po wielkim rozruchu r. 1753. W szerokich kołach szlachty wytwarzało się przekonanie, że Kraków jest „jaskinią łotrów” jak mówiono ogni na sejmach za Zygmunta Augusta”.

Oj zagalopowaliśmy się nieco w rozpamiętywaniu jednej widowiskowej akcji. Pora wracać na plac rozgrywki, której się przyglądamy. Śmiało możemy stwierdzić, że po kasacie zakonu, toczyła się już ona na zupełnie nowych zasadach. Drużyna „królewskich” została pozbawiona budżetu, a drużyna przeciwna zareagowała na to w jedyny możliwy sposób:

„Kasatę jezuitów powitał uniwersytet z dużym zadowoleniem”.

Nietrudno się dziwić, skoro przeciwnika nie da się pokonać w otwartej rywalizacji, to pozbawienie go finansowania i tak zwanego „zaplecza” powinno ostatecznie go do walki zniechęcić.

Niestety i tym razem drużyna uniwersytecka musiała się zderzyć z czymś, co w dzisiejszym sporcie określa się mianem ogromnej niespodzianki, by nie rzec sensacji. Przeciwnik nie położył się na murawie, tylko jak się to mówi nadal „gryzł trawę”, a takie zjawisko nie mieściło się już akademikom w głowie, więc zeszli z boiska i pojechali poskarżyć się komisji sędziowskiej, czyli Komisji Edukacyjnej. Skarżyli się na „rozwój nauczania prywatnego, które po kasacie jezuitów „z ubliżeniem praw biskupich i Akademii” szerzy się tak wydatnie powodując anarchię”.

Jak tu widzimy anarchia szerzyła już nie tylko przy użyciu makaronizmów, ale poprzez prywatne nauczanie. Akademicy pojechali jednak nie tylko ze skargą. Mieli także projekt pewnego zręcznego rozwiązania tej jakże niezręcznej sytuacji. Tokarz opisuje to w taki sposób:

„Stopniowo zadowolenie z kasaty zaczęło znikać. Współzawodnika, którego istnieniem tyle razy tłumaczono nieudolność własną, zabrakło; nadchodził czas wykazania sił własnych, a z tym Akademia czuła się trochę nieswojo. Powstał w niej tedy pomysł śmielszy i szerszy; przejęcia personalnej spuścizny przeciwnika”.

Mówił o tym „Projekt Akademii Krakowskiej nakłonienia Ichmość księży Ex Jezuitów do uczenia szkół po nich pozostałych”.

Pozbawienie przeciwnika zaplecza materialnego nie pozwoliło go pokonać, trzeba więc było jeszcze sięgnąć po zawodników…

A co na to Komisja Edukacyjna, zapytacie.

Otóż przyjęła ona postulaty akademików, po czym zaległa długotrwała i złowroga cisza. A gdy napięcie sięgało zenitu na pole edukacyjnych potyczek, na którym leżeli ledwie dyszący i zmęczeni bojem zawodnicy, wybiegł sam komentator. O jego niesamowitych zwodach, dryblingach i wyczynach dowiecie się innym razem. Musicie jednak wiedzieć, że nasz komentator został zawodnikiem, który nadal trzymał w ustach gwizdek sędziego. Jakby tego było mało nie dość, że był już sędzią, komentatorem i zawodnikiem to miał ogromne ciągoty do bycia selekcjonerem i prezesem...

P.S. A komu w tej rozgrywce kibicował Wacław Tokarz? Ktoś, komu wysłałem ostatnio książkę odpisał, że zadaję za łatwe zagadki. Ta jest trochę trudniejsza, a rozwiązanie można znaleźć także tu:

https://allegro.pl/waclaw-tokarz-rozprawy-i-szkice-i7454002868.html

---

tagi: uniwersytet  jezuici  akademia  kołłątaj  komisja edukacyjna 

	betacool
	19 lipca 2018 15:32

29     2158    9 zaloguj sie by polubić