makulektura.pl

Makulektura nr 59 cz. 2

 

Wszystkie groby prowadzą do Rzymu

 

Niniejszy tekst dedykuję ojcu Wincentemu – „Mniszysku”

 

Edward Alfred Mierzwa: Anglia a Polska w okresie rewolucji purytańskiej i restauracji, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2001, s.338, nakład 400 egzemplarzy

 

Angielski dyplomata, którego we wcześniejszym wpisie nazwałem „stambulskim łącznikiem”, w obficie cytowanym przez Edwarda Mierzwę dokumencie poddawał królowi pod rozwagę trzy bardzo konkretne wskazówki prowadzące do budowy imperium. Postulował on dbałość o pokój polsko-turecki i aktywną politykę pośród nacji wyznających prawosławie. Trzecim filarem miała być współpraca z Tatarami i korsarzami, których głównych zadaniem było pozyskiwanie i rozprowadzanie niewolników do angielskich dominiów. Tak miał być budowany „nowy Rzym” – nowe imperium.

Dokument ten zawierał także 5 uszczegółowień. Pierwsze z nich dotyczyło angielskich pokojowych mediacji między królem Polski a sułtanem. W drugim „sułtański łącznik” twierdził, że udana polsko-turecka mediacja mogłaby pomóc w uzyskaniu podobnej pozycji w razie ewentualnego przyszłego konfliktu Turcji z Niemcami lub Republiką Wenecką. Punkt trzeci był konsekwencją drugiego. Umocnienie pozycji na dworze otomańskim uczyniłoby króla Anglii i jego następców „arbitrem wojny i pokoju”. Punkt czwarty dotyczył polityki francuskiej, która była nastawiona na kreowanie konfliktów i próby wzniecania wojen mogących zaszkodzić Habsburgom. „Stambulski łącznik” pisze, że król mógłby być choć od czasu do czasu sprzeciwić się agresywnej polityce francuskiej i optować za utrzymaniem pokoju w regionie. Konfrontacyjna polityka Francuzów, wcześniej czy później miała okryć ich hańbą, a wtedy na sułtańskim dworze wzrosną wpływy Anglii. Piąty punkt mówił o wielkich korzyściach płynących z mediacji, które mogą się okazać dobrym sposobem na „pozyskanie Patriarchy Konstantynopola, prowincji Mołdawii i Wołoszczyzny, narodu greckiego (wyznawców prawosławia) i Króla Tatarskiego”.

Z naszego (nazwijmy go umownie „polskim”) punktu widzenia, ważnymi wydają się punkt pierwszy i piąty, ale moim zdaniem najbardziej powinno nam zapaść w pamięć sformułowanie: „arbiter wojny i pokoju”.

Już teraz widzimy, że boisko do sędziowania wyznaczone dla arbitra było wielkie - Polska, Turcja, Niemcy, Wenecja, Francja, Tatarzy, piraci … Jednak zanim dokładniej rzucimy okiem na najbardziej interesujący nas fragment rozgrywki, warto przyjrzeć się dokładnie jednej z tabel zamieszczonej w książce Edwarda Mierzwy. Jest ona bardzo wymowna, ale przy okazji trochę zadziwia.

Pokazuje ona dramatyczne zmiany, które zaszły w handlu bałtyckim od lat 30-tych do końca 80-tych XVII wieku. Widoczny jest spadek ilości statków angielskich zawijających do Gdańska i skokowy wzrost ich wizyt w Rydze, Narwi i Sztokholmie. Dziwi 40 letnia dziura w tym zestawieniu. Edward Mierzwa istnienia tej wyrwy żadnym wyjaśnieniem nie tłumaczy. Na szczęście z opisów zawartych w książce możemy sobie w jakiś sposób tą informacyjną białą dziurę pokryć choćby próbą jakiegoś fabularnego szkicu.

I w tym wypadku książka Edwarda Mierzwy okazuje się bezcenna. Oto w 1669 roku w Warszawie pojawia się Peter Wyche. Jest on angielskim dyplomatą z korzeniami wyrastającymi ze Stambułu (jego ojciec był tam ambasadorem). Celem jego międzynarodowej misji było „zabezpieczenie przywilejów kupiectwa angielskiego w Szwecji, Moskwie i Polsce”. Wyche odwiedził najpierw Moskwę, potem Sztokholm, a na końcu zjawił się w Warszawie. Wizyta w Moskwie musiała być dla młodego Anglika niezłym wstrząsem, bowiem w listach do wielkiego kanclerza Szwecji pisał o mieszkańcach Moskwy, że są „dzikimi barbarzyńcami znanymi z fałszywego usposobienia”, rozwodził się także nad ich „przebiegłością, fałszywą i despotyczną naturą i zabobonną ignorancją”.

Okazuje się, że te jakże przyjemnie brzmiące w naszych polskich uszach uwagi, miały także swe polityczne konsekwencje. Angielski dyplomata realizował bowiem plan zawiązania sojuszu polsko-szwedzkiego przeciwko Moskwie. Słał listy do kanclerza Szwecji, trafnie oceniając, że plan potrzebuje zapewnienia biernej przychylności Stambułu. Pomysł młodego dyplomaty miał początkowo wsparcie Londynu, które w miarę upływu czasu słabło. Anglicy doszli do wniosku, że silny sojusz polsko-szwedzki jest obarczony dużym ryzykiem, bowiem w świeżej pamięci wyspiarzy majaczyła zafundowana im przez Skandynawów podwyżka cła (z 3 na 23-24%). Polacy pamiętali natomiast doskonale potop. Szwedzi byli postrzegani jako łupieżcy i krwiożerczy heretycy. Wydaje się, że aktywność Anglika mogła ułatwić zakończenie polsko-moskiewskich pertraktacji pokojowych. Dla Moskwy bowiem, sojusz polsko-szwedzki oznaczałby śmiertelne zagrożenie. Młody Anglik był wstrząśnięty samozadowoleniem Polaków z zawartego traktatu i nie mógł pojąć polskich uprzedzeń co do sojuszu ze Szwedami. Edward Mierzwa ujął to tak:

„…Anglik hołdował angielskiej zasadzie „balans of power” i niezbyt rozumiał, że jego oczywista idea przymierza polsko-szwedzkiego, przeciw rosnącej w potęgę Moskwie, może być trudna do podjęcia dla Polaków i dla Szwedów. Wyche, opierając się na osobistym doświadczeniu moskiewskim, antycypował, to co miało nadejść w niecałe pół wieku później: Szwecja został pokonana przez Piotra I, a Rzeczpospolita stała się marionetką w ręku rosyjskich carów”.

Wyjaśnię teraz z czym zderzył się w Moskwie Peter Wyche. Otóż Anglik zaliczył crash-test z polityką prowadzoną przez cara Aleksego I, władcą który rządził Moskwą w latach 1645-1676, czyli prawie idealnie w latach, które są białą plamą w tabeli załączonej na zdjęciu. Opinie Wyche’a zgadzają się z tym, co o czasach cara Aleksego I podają polskie słowniki i encyklopedie. Z powodu ogromnej żarliwości religijnej i częstych modlitw władca państwa moskiewskiego nazywany był "najcichszym". Tak się jednak złożyło, że skutki jego rządów odbijały się wewnątrz kraju i na zewnątrz coraz głośniejszym echem. Podobno ulegał wpływom koterii ze swojego otoczenia zwanej "kółkiem krzewicieli pobożności". Wacław Gąsiorowski w opisywanych przeze mnie wcześniej „Królobójcach” opisał to gremium jeszcze ciekawszym określeniem. Jego zdaniem była to „tajna kancelaria” – twór Lojoli” !!! Dziwnym trafem podobny twór państwowy od lat działający w Anglii nie budził nigdy takich skojarzeń… Może dlatego, że „kółko krzewicieli pobożności” propagowało mało anglosaski model pędzenia żywota... Aleksy wprowadził zakaz używania instrumentów muzycznych, palenia tytoniu, organizowania "haniebnych przedstawień i zabaw", przeklinania i picia alkoholu, potępił rozwiązłość seksualną i zwolnił z dworskiej służby karłów, nakazując również spalenie na stosie lutni jako "diabelskich" instrumentów. Za łamanie nakazów wiary car skazywał na tortury i śmierć na stosie lub zakopywanie żywcem.

W sferze idei mieliśmy zdaniem historyków do czynienia z zagorzałym konserwatystą, religijnym fanatykiem i przeciwnikiem postępu. Aleksy I podobno nie znał się także na gospodarce. Takie oto zdanie znalazłem o nim w „Słowniku władców i pretendentów do tronu polskiego”:

„Car Aleksy objął rządy w wieku 16 lat, był bardzo pobożny, dbał o splendor swego dworu, lecz nie radził sobie w sprawach gospodarczych. Przyznawał ulgi handlowe szybko bogacącym się kupcom i bojarom oraz przywileje dla duchowieństwa. Z drugiej strony wydany przez niego w 1649 roku kodeks sądowy, Ułożenie soborowe, wprowadził ostre kary za najmniejsze przestępstwa, a chłopi zostali w pełni podporządkowani i uzależnieni od feudalnych właścicieli ziemskich. Natomiast dla ludności miejskiej bardzo uciążliwe było podwyższenie podatku od soli”.

Chyba każdy kto zaliczył edukację w XX wiecznej szkole domyśla się, że bogacenie się kupców, lokalnej szlachty i duchowieństwa przy jednoczesnym gnębieniu mieszczan podatkiem od soli nie są oznakami budowy silnego i nowoczesnego państwa i są ewidentnymi dowodami „nie radzenia sobie w sprawach gospodarczych”. O dziwo te oznaki ekonomicznego ciemnogrodu poskutkowały tym, że w roku śmierci cara unowocześniona armia carska rozporządzała siłą 200 tysięcy żołnierzy!

Czas wrócić do tabeli z książki Edwarda Mierzwy, która o gospodarce państwa carów mówi nam sporo. Na jej podstawie łatwo wyciągniemy wniosek, że angielski handel z Polską wyraźnie się kurczył, a coraz większego znaczenia nabierały porty w Sztokholmie, Rydze i Narwi. Handel bałtycki to główne źródło nagłego bogacenia się moskiewskich bojarów. Skoro to oni, lokalni kupcy i duchowieństwo byli głównymi beneficjentami tej hossy, to smętne i alarmistyczne moskiewskie raporty Petera Wych’a mogą świadczyć o tym, że ulokowanym w Moskwie wielopokoleniowym kupieckim angielskim rodzinom wiodło się znacznie gorzej, a kto wie (o czy później), czy wiodło im się w ogóle…

Moim zdaniem istniało jeszcze jedno źródło nagłego wzrostu dochodów państwa carów. Otóż wojny, które ogarnęły Rzeczpospolitą spowodowały ogromne perturbacje na szlaku który był dla Anglii najistotniejszym, a który Edward Mierzwa tak pięknie i obrazowo opisał:

„O ile podróż na trasie Stambuł – Londyn przez Gibraltar trwała około trzy miesiące, a połączenie lądowo-morskie ze Stambułu do Wenecji przez Wiedeń, Bawarię do Londynu wymagało poświęcenia około siedmiu tygodni, to pokonanie trasy ze Stambułu przez Lwów, Warszawę i Gdańsk byłoby możliwe przy sprzyjających warunkach nawigacyjnych na Bałtyku i Morzy Północnym w trzydzieści dni”.

Tą właśnie trasą – szybszą i bezpieczniejszą niż wszystkie inne, szły szczególnie cenne przesyłki i rozliczenia finansowe między Stambułem a Londynem. Gdy szlak ten jednak potraktowany został „ogniem i mieczem”, musiała powstać jego druga odnoga i bez wątpienia tak się stało – biegła ona nad Bałtyk przez Krym, Kijów, Moskwę do portu w Narwi.

Teoretycznie z punktu widzenia Anglików, powstanie drugiej nitki szlaku powinno być im na rękę, bowiem w razie nieprzewidzianych kłopotów na jednej nitce, można było korzystać z alternatywnej. Niestety stało się tak, że lokalny oddział zawiadowczy, który od ponad 100 lat działał pod szyldem Kompanii Moskiewskiej chwilowo nie najlepiej radził sobie z temperowaniem lokalnego przywódcy. Powiedziałbym, że sytuacja uległa dramatycznemu zwrotowi, który nasza wikipedia sumuje jednym krótkim zdaniem:

„Handel z Rosją przynosił znaczne dochody i trwał przez stulecia, z jedyną przerwą w latach 1646-1660, kiedy to angielscy kupcy nie mieli prawa wstępu do cesarstwa”.

Teraz już chyba wiemy stąd dyplomatyczne zabiegi o to, by uspokoić w miarę szybko sytuację na szlaku zachodnim. Wydaje mi się, że prawdziwym celem misji Petera Wyche’a, z którego prwdopodobnie nie zdawał on sobie sprawy, było tylko markowanie możliwości sojuszu polsko-szwedzkiego, po to by skłonić nieprzewidywalnego cara do zawarcia pokoju z Polakami. Niestety odbyło się to kosztem utraty przez Rzeczpospolitą Kijowa, którego wielkie znaczenie pojął już car. Jego znaczenie znał także Wyche, który „był oburzony tym, że Rosjanie chcieli zatrzymać Kijów jako zastaw na 20 lat, podczas gdy jeszcze w rokowaniach z 1667 r. mówili tylko o dwóch latach”.

Sporo już tu pisałem o carskich nieudolnościach piętnowanych przez encyklopedie i słowniki. Warto jednak wspomnieć jeszcze jedną kompletną klapę. Otóż car Aleksy stanął do walki o koronę Polski na sejmie elekcyjnym w maju i czerwcu 1669. Podobno o jego rezygnacji zdecydował opór państw europejskich i zdecydowane groźby Turcji, która zagroziła, że w wypadku wyboru Aleksego wypowie Rosji wojnę. Stawiam dolary przeciwko orzechom, że w formułowaniu tej groźby maczał palce lokalny przedstawiciel „arbitra wojny i pokoju”. Na szczęście zupełny zbieg okoliczności sprawił, że car musiał zrezygnować z aktywnej polityki zagranicznej. Tak się bowiem zdarzyło, że w 1670 roku wybuchło „powstanie chłopskie”. Wywołał je na Ukrainie kozak - Stiepan Riazin. Wprawdzie carowi udało się w 1671 roku krwawo stłumić rebelię, ale powstanie poważnie zachwiało państwem moskiewskim. Od tej pory car poświęcił się przede wszystkim wzmacnianiu swojej armii…

***

Teraz nieco przyśpieszę moją opowieść i wielkimi krokami będę zmierzał w stronę współczesności. Wiemy już, że w połowie XVII wieku powstały dwie odnogi tego samego szlaku, który był najszybszą drogą z Indii do Anglii.

Już pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej sprawił, że na polskim odcinku szlaku pojawiło się aż trzech operatorów – Prusy nad Bałtykiem, środkowa część nadal w posiadaniu Polski, a na południowym - wschodzie (m.in. Lwów) zarządzała Austria.

O pełne panowanie nad wschodnią odnogą szlaku upomniała się w pewnym momencie Katarzyna Wielka i Potiomkin. Dziwnym trafem i oni musieli się zmierzyć z gwałtownym buntem chłopskim, choć kniaź oferował na zdobytych kosztem Turcji ziemiach najlepsze warunki osadnictwa i prowadzenia handlu i biznesu. W Anglii wyjście Rosji nad Morze Czarne wywołało wielki rezonans, bowiem premier Pitt rozważał wypowiedzenie wojny Rosji, a Polska miała w niej zostać sojusznikiem Londynu (odsyłam do dzieł Łojka "Geneza Konstytucji 3 Maja" lub artykułu w ukraińskim numerze Szkoły Nawigatorów). Ostatecznie wojna wybuchła, tyle że była to wojna polsko-rosyjska. Potiomkin umarł (1791 r.) w ukraińskim stepie na niestrawność spowodowaną spożyciem prosiaka z truflami, Katarzyna Wielka zeszła na apopleksję w pięć lat później, a Krym stał się rosyjsko-angielskim ogniskiem zapalnym na wiele długich lat.

Wydawało się, że stary szlak lądowy nieodwracalnie straci na znaczeniu, bowiem opanowanie przez Anglików Gibraltaru, a potem Suezu udrożniło szybką drogę wodną, co przy panowaniu Wyspiarzy na morzach dawało mocne gwarancje jej bezpieczeństwa.

Panowanie Rosji na wschodniej nitce szlaku lądowego chyba jednak nadal było solą w czyimś oku. Pierwsza Wojna Światowa poszatkowała dawną polską nitkę na wiele odcinków, a carskie imperium rozsypało się jak domek z kart. Taki wariant historii sprawił iż wydawało się, że o dawnych biznesowych „autostradach” świat definitywnie zapomniał.

I wtedy po latach zrodził się pomysł odtworzenia starej „polskiej” nitki. Nie mogła już być ona w pełni „polska”, co miało o dziwo tę wielką zaletę, że była jeszcze krótsza. Sięgnijmy do wikipedii:

„Inicjatywa utworzenia szlaku „Via Carpatia” powstała w 2006 r. Szczegóły związane z trasą zostały ustalone 27 października 2006 w Łańcucie, podczas zorganizowanej w tym celu międzynarodowej konferencji pt. „Jedna droga – cztery kraje”, z udziałem m.in. prezydenta RP, Ministrów Transportu, przedstawicieli wysokiego szczebla rządowego i samorządowego z niżej wymienionych krajów oraz Komisji Europejskiej. Zgromadzeni na niej wówczas ministrowie transportu: Litwy, Polski, Słowacji i Węgier, popisali tzw. „Deklarację Łańcucką w sprawie rozszerzenia Transeuropejskiej Sieci Transportowej poprzez utworzenie najkrótszego szlaku drogowego na osi Północ-Południe, łączącego Litwę, Polskę, Słowację i Węgry”.

Projekt ów powstał w ramach restytucji idei Międzymorza. W Polsce w owym czasie, jak dobrze pamiętamy, rządził konserwatywny satrapa, który nie znał się na gospodarce, bowiem nigdy nie posługiwał się kartą kredytową. Nie znał się także na drogach, bowiem nie posiadał prawa jazdy. Historia uczy, że w tak źle zarządzanym i miejącym wygórowane ambicje państwie musi wystąpić jakiś kryzys. I rzeczywiście na upadek rządu wywołany kozacką fantazją lokalnego chłopskiego przywódcy nie trzeba było długo czekać. Rząd zmienił się co prawda na taki, który był akceptowany przez cały postępowy świat, ale liberalną robotę torpedował Prezydent. Moglibyśmy rzec, że był on ulepiony z tej samej gliny, co świeżo wyautowany premier, a jego ogląd świata był bliźniaczo podobny do wizji ex premiera. Nic dziwnego, że prace nad drogowym projektem nadal trwały.

Jak widzimy początkowo południowa końcówka planowanego szlaku urywała się na Węgrzech. Autorzy planu mieli większe ambicje, ale (jak uczy nas historia) wielkie ambicje wymagają wielkiej ostrożności. Tej niestety zabrakło i jak doskonale wiemy w kwietniu 2010 nastąpiła katastrofa, w której zginęła większość autorów odtworzenia szlaku. Cudem ocalał ex premier

O dziwo wypadek ten nie wstrzymał domknięcia projektu. W październiku 2010 r. do inicjatywy „Via Carpatia” przystąpiły Bułgaria, Rumunia oraz Grecja, co nadało całej inicjatywie sznytu światowości. Taki przebieg trasy nie mógł pozostać zlekceważony. Ktoś także pojął, że ucinanie kolejnych głów takiej hydrze, całkowicie życia jej nie pozbawi…

Postępowy świat zauważył jednak, że liberalny rząd w Polsce ma tendencję do robienia wszystkiego inaczej niż skazane na wymarcie fundamentalistyczne dinozaury. W przypadku dróg objawiło się to w sposób szczególnie wyraźny, bowiem zielone światło zapaliło się dla dróg na osi zachód-wschód, a projekt „Via Carpatia” cicho dogorywał.

Poważni politycy dobrze znają historię i potrafią ją twórczo implementować. Już z samego tyko tego wpisu możemy podać kilka znamienitych przykładów. Nie możemy się zatem dziwić, że błyskawicznie powstawał kontrprojekt odtworzenia wschodniej nitki starego traktu. Trwały także ciche gabinetowe dyskusje nad wciągnięciem w te projekty Polski. W przypływie szczerości wyznał to były szef polskiego MSZ wspominając o rosyjskiej ofercie oddania Polakom Lwowa. Późniejszy rozmach działań jednego z uczestników tych kuluarowych negocjacji wprawił świat w osłupienie. Oto o Krym upomniał się rekonstruktor „Wielkiej Rosji”. Jego akcja była skuteczna, ale jak powiada mój ulubiony blogger, nie zakończyła się osiągnięciem celu strategicznego. Zabrakło zdobycia małego skrawka lądu, który łączyłby półwysep z Rosją. Ten fakt zmusił Putina do czasochłonnej i kapitałochłonnej budowy mostu na Krym. Ta zwłoka okazała się kluczowa.

Projekt „Via Carpatia” zupełnie nieoczekiwanie pozyskał potężne wsparcie. Moglibyśmy rzec, że polityka jednego z imperiów wyszła z ciemnego baraku i poczęła interesować się ważnymi szlakami, bowiem miał na nie dziarsko wkroczyć prezydent, znany wszystkim z tego, że jest trampem. Moja wyobraźnia podpowiada mi, że w przypadku zwycięstwa jego kontrkandydatki, projekt odtworzenia wschodniej nitki starego szlaku by zwyciężył. Stało się inaczej. Od tej pory projektowi „Via Carpatia” zapewniono należytą ochronę, którą media nazywają „wsparciem wschodniej flanki NATO”. Bezpieczeństwo to warunek wzrostu. Nie dziwmy się więc, że kolejne projekty posypały się jak z rękawa – wielki port lotniczy, przekop Mierzei Wiślanej…

O co w tym wszystkim chodzi? Dlaczego stary, porzucony szlak nagle ożył? Sięgnijmy do historii, a ona nam mówi, że najprawdopodobniej chodzi o Indie. Chiny stały się krajem, którym coraz trudniej sterować, a jedyną realną alternatywą mogą stać się dla nich… Indie.

 

Najkrótsza trasa między subkontynentem, a anglosaskim imperium od wieków pozostaje niezmienna i (o czym musimy nieustannie pamiętać) usiana jest „przydrożnymi” grobami.

Edward Mierzwa stale nam o tym przypomina. Tu jego wydana w 400 egzemplarzach książka:

https://allegrolokalnie.pl/oferta/e-mierzwa-anglia-a-polska-w-okr-rew-purytans

 

---

tagi: polska  smoleńsk  anglia  dyplomacja  edward mierzwa  stambuł  via carpatia  szlaki komunikacyjne  aleksy i  peter wyche  kasastrofa 

	betacool
	10 maja 2019 20:19

73     5644    28 zaloguj sie by polubić