Requiem dla baroku cz.1

źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0e/Johannes_Vermeer_-_The_Astronomer_-_WGA24685.jpg

 

Dziś (trochę nietypowo) zaproponuję Wam wycieczkę, która będzie wiodła po kolejnych kartach wikipedii. Wprawdzie zdecydowanie wolę poruszanie się tropami nadgryzionych zębem czasu druków, ale z racji wielkiego rozproszenia materii, o której będę dziś pisał, dużo łatwiej będzie ją zebrać ze świata cyfrowego.

Trochę się dziwię, że te nieliczne rozproszone ślady pozostają możliwymi do odnalezienia. Mogę się oczywiście mylić, ale traktuję je jako subtelne znaki upamiętniające wspaniały triumf. Ktoś odniósł wielkie zwycięstwo i w sposób dyskretny je upamiętnia. Tak wygląda skromna współczesna celebra tego, że pewna idea, by nie rzec epoka, została w wyniku śmiertelnej walki złożona do grobu.

Tytuł tego cyklu podpowiada, co w wyniku tej wojny złożono do sarkofagu historii, a nam pozostaje poruszanie się po niewyraźnych tropach tych ostatecznych zmagań.

Pisane przeze mnie opowieści często się zapętlają. Tak będzie i tym razem. Żeby wyruszyć na kolejny narracyjny krąg proponuję sięgnięcie do wikipedycznego biogramu Bernarda O’Connora – irlandzkiego lekarza, podróżnika, który wsławił się spisaniem „Historii Polski” i tym, że był jednym z ostatnich medyków Jana III Sobieskiego. O jego bardzo zagmatwanej biografii, przypominającej gabinet osobliwości, już tu pisałem. Teraz powrócę do wikipedycznego życiorysu O’Connora, w którym odnajdziemy bardzo ciekawy ślad:

„Przypuszcza się, że podczas pobytu we Francji poznał synów kanclerza koronnego Jana Wielopolskiego, i wraz z nimi udał się do Włoch, a potem do Warszawy. Przyjęto go na dwór królewski z rekomendacji posła weneckiego Hieronima Alberto de Conti”.

Z tego krótkiego fragmentu naszą uwagę powinno zwrócić kilka faktów. Pierwszy to „wenecka rekomendacja”, którą już niedługo osadzimy w bardzo konkretnym politycznym przedsięwzięciu. Drugi to data spotkania O’Connora z synami Wielopolskiego. To był koniec roku 1693. Do Polski ta ciekawa kamaryla zawitała w styczniu 1694 roku. Kolejny ślad to nazwisko Jana Wielopolskiego. Jego wikipedyczny biogram wiedzie nas w rejony bardzo intrygujące.

Okazuje się bowiem, że ów prominentny polityk był w swoim czasie bliskim współpracownikiem króla Jana III Sobieskiego, ale ów stan uległ, po pewnej zagranicznej podróży, zasadniczej zmianie:

„Początkowo był podporą króla w starciach z magnaterią. W roku 1684 posłował w jego imieniu do Francji w celu odnowienia zerwanych stosunków dyplomatycznych, gdzie przyjął go Ludwik XIV. Po powrocie do Polski przeszedł do obozu antykrólewskiego kierowanego przez Stanisława Lubomirskiego. Gdy zmarł w 1688 roku przeprowadzono, mimo oporu żony, rewizję w warszawskiej jurydyce Wielopolskich, zarządzoną w celu znalezienia kompromitujących go dokumentów”.

Ten krótki fragment taktujący o ledwie czterech ostatnich latach życia Jana Wielopolskiego oddaje dramatyczny klimat pewnych zdarzeń. Jest w nim bowiem mowa o wdowie i o rewizji, i o poszukiwaniu jakiś kompromatów. W tle mamy postać króla-słońce i Stanisława Lubomirskiego. Żeby dotrzeć do korzeni wydarzeń musimy się nieco cofnąć w czasie. Tam odnajdziemy dokładniejsze informacje o tym jakie idee i osoby reprezentował Wielopolski, zanim się do Francji wybrał:

„Jan Wielopolski, właściciel Kobylanki, posłował do Rzymu w latach 1680 – 1681 i był przyjęty na audiencji przez papieża Innocentego XI, który darował mu obraz Jezusa Ukrzyżowanego – kopię watykańskiego obrazu poświęconego przez papieża Urbana VIII. Wielopolski przywiózł obraz do kraju i jako „najszacowniejszy prezent” umieścił w pałacowej kaplicy w swych dobrach w Kobylance”.

Obraz przywieziony przez Wielopolskiego możemy podziwiać do dziś.

 

źródło: https://sanktuariapolskie.com.pl/2019/02/25/kobylanka-sanktuarium-jezusa-ukrzyzowanego/

Choć ascetycznie prosty i raczej mroczny, to zasłynął już wkrótce po przywiezieniu świetlistymi znakami:

Nie mamy pewności jakie wydarzenia zwiastowało owo cudowne światło. Wiemy tyle, że już dwa lata później, mroczny cień tureckiej armii ciągnącej na katolickie kraje, został rozproszony olśniewającą wiktorią wiedeńską.

W kilka miesięcy po tym zwycięstwie 5 marca 1684 r. zawarto w austriackim Linzu układ zwany Ligą Świętą. Do istniejącego pod opieką papieską sojuszu polsko-austriackiego udało się wciągnąć jeszcze Wenecję. Lista uczestników była jednak otwarta, bowiem w planach było dalsze rozszerzenie przymierza.

Niestety w przypadku Jana Wielopolskiego, światłość bijąca od obrazu w roku 1684 przegrała z blaskiem bijącym od króla-słońce. W czasie, gdy powstała Liga Święta, Wielopolski zawędrował z poselstwem do Francji. Tam nie zdołał przekonać nikogo do nowego sojuszu, mało tego został wciągnięty w orbitę francuskich spisków, a w dziesięć lat później jego synowie przywieźli stamtąd Bernarda O’Connora.

Dlaczego za tak ważny uważam rok 1684. Otóż w owym czasie powstał nie tylko polityczny sojusz. W tym samym roku powstała także inna organizacja zwana Akademią Argonautów. O przynależności Wielopolskiego do tej organizacji Wikipedia pisze tak:

„Wraz z królem polskim Janem III Sobieskim oraz marszałkiem wielkim koronnym Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim należał do pierwszego na świecie towarzystwa geograficznego Akademii Argonautów”.

W tym krótkim fragmencie mowa o pierwszym na świecie towarzystwie geograficznym i przynależności od tej konfraterni trzech Polaków. Jeden z nich to nasz król – Jan III, a dwaj z nich to ludzie, którzy wkrótce po przystąpieniu do towarzystwa, odstąpili od króla. Przypomnę, że po powrocie do Polski, Wielopolski przeszedł do obozu antykrólewskiego kierowanego przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.

Dlaczego dwóch z trzech członków niewinnego „geograficznego towarzystwa” stanęło nagle wobec naszego króla w totalnej opozycji, na tyle zaciekłej, że władca zdecydował się na pośmiertne rewidowanie posiadłości jednego z nich? Może klucza należy szukać w Akademii Argonautów. Proponuję, żebyśmy poszli tym wikipedycznym tropem:

„Towarzystwo miało charakter międzynarodowy i należeli do niego Europejczycy z różnych części kontynentu: Wenecjanie, Francuzi, Anglicy, Niemcy, a także Polacy. Większość członków stanowili Włosi, kolejną grupą pod względem narodowości byli Francuzi, a także jeden Anglik, trzech Niemców oraz trzech Polaków. Liczyło początkowo 200 członków, zwiększając w 1687 roku liczebność do 260.

Grupowało ówczesną elitę społeczną: królów, książąt, biskupów, ambasadorów, szlachtę, majętnych kupców oraz naukowców zainteresowanych geografią lub zajmujących się nią ze względu na wykonywaną profesję”.

„Towarzystwo założone zostało w 1684 roku w Republice Weneckiej przez franciszkanina Vincenza Marię Coronelliego. Państwo weneckie miało wówczas wiodącą pozycję w prowadzeniu handlu w Europie. Dzięki rozwiniętemu handlowi, Wenecjanie nawiązali szereg kontaktów na całym świecie, wnosząc ogromny wkład w rozwój europejskiej wiedzy o geografii”.

Towarzystwo zajmowało się poszerzaniem wiedzy na temat znanych i nieznanych lądów, nawiązywaniem kontaktów z podróżnikami i zlecanie im misji badawczych. Pozyskiwane informacje publikowało ono finansując wytwarzanie kolejnych edycji atlasów, map oraz tworząc przyrządy geograficzne np. globusy ziemskie i niebieskie”.

I tu pora na kilka zdziwień. Pierwsze z nich jest takie, że moje próby znalezienia informacji o Akademii Argonautów, przyniosły bardzo marny efekt. Większość tekstów, także tych pisanych po włosku opowiada o tworzeniu map, globusów i nie wychodzi poza ocenę jakości materiałów kartograficznych tworzonych przede wszystkim przez Coronelliego. Możemy co prawda zrozumieć, że nagle „społeczne elity” doceniły wagę geografii, ale musimy zadać pytanie, czy sam pęd do tej nauki, powodował należącą do Akademii rzeszą włoskich kupców, którzy powinni kierować się bardziej merkantylnymi przesłankami. Zerknijmy na argonautyczną ikonografię, a raczej na obrazek, który dzisiaj moglibyśmy określić jako "logo" tego przedsięwzięcia:

 

źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Frontispiece_Allegoric_representation_of_the_Accademia_Cosmografica_degli_Argonauti_that_Coronelli_founded_in_Venice_-_Coronelli_Vincenzo_Maria_%28padri%29_%26_Parissoti_Antonio_-_1695.jpg/506px-thumbnail.jpg

Widzimy tu element geograficzny, czyli globus. Jednak po tym symbolu kulistej Ziemi, dumnie płynie żaglowiec, który ewidentnie sugeruje, że chodzi o światowy handel. Ma się on odbywać w oparciu o wartości wyższe, które symbolizuje anioł. Przedsięwzięcie ma mieć również charakter bojowy, bowiem jego fundament stanowią psy padające pod ciężarem maczugi. Wszystko to pod krótkim hasłem „Plus Ultra”.

Cóż ono oznacza? Otóż jest to odwrócenie oryginalnego wyrażenia „non plus ultra” („Nic dalej poza”), które ponoć zostało zapisane jako ostrzeżenie na Słupach Herkulesa w Cieśninie Gibraltarskiej (które wyznaczały granicę znanego świata w starożytności). „Plus Ultra” jest zatem metaforycznym hasłem wzywającym, do wypłynięcia na nowe szlaki, podejmowania ryzyka i dążenia bez strachu ku nowym celom. Pierwotna wersja hasła była osobistym mottem cesarza Karola V. Mimo bardzo wielu zmian, herb Hiszpanii nadal nawiązuje i do tej maksymy i do Słupów Herkulesa:

źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Hiszpanii

Ale wracajmy do przedsięwzięć mających korzenie w roku 1684. Liga Święta była sojuszem politycznym, a Akademia Argonautów stanowiła ewidentnie jej intelektualne, dyplomatyczne i ekonomiczne zaplecze. Niestety trudno uznać, że te dwa historyczne twory spotkały się ze szczególnym zainteresowaniem polskich badaczy. Brak materiałów, które by o niech traktowały sprawia, że owe byty są sprowadzone do epizodu, który w wymiarze politycznym i organizacyjnym nie znaczył prawie nic. A wcale tak nie było. Rok 1684 wzruszył bowiem w posadach cały ówczesny świat, a przedsięwzięcie miało geopolityczny wymiar.

W każdym razie tytuły dzieł Coronelliego z całą mocą o tym świadczą. Ot choćby taki:

”Miasta, fortece, wyspy i główne porty Europy, na plantach i w elewacjach, opisane i opublikowane do użytku przez Akademię Kosmograficzną Argonautów”.

W haśle z włoskojęzycznej encyklopedii można wyłowić nazwę dzieła, którego nazwa brzmi jeszcze bardziej jednoznacznie. Dodajmy, że było to dzieło monumentalne:

„Theatre of War” w czterdziestu ośmiu tomach (…), opis państw uczestniczących w wojnie o sukcesję hiszpańską, z kilku stron tekstu i wielu tabel (około dwóch tysięcy), nie wszystkie oryginalne. Tomy o Republice Weneckiej i jej dominiach na Morzu Śródziemnym, Belgii, Holandii, Wyspach Brytyjskich itp. są godne uwagi ze względu na ich rzadkość i wartość”.

A teraz dla kontrastu, przekonajmy się co to samo źródło mówi nam o pozostałościach po tej imponującej spuściźnie:

„Niemal wszystkie jego książki, rękopisy, korespondencja, miedziane tabliczki do rycin zaginęły lub zostały wkrótce sprzedane. Nawet Akademia Argonautów nie przetrwała swojego założyciela”.

Mamy oto szefa barokowego „think tanku”, którego pracowitość na rzecz katolickiego sojuszu mogłaby budzić najwyższy szacunek. Widzimy, że jego dorobek nie wiązał się tylko i wyłącznie z upowszechnianiem geografii. Jego działalność miała stać się podwaliną działań przynależnych nie naukowcom, lecz władcom i politykom.

Niestety każdej akcji towarzyszy reakcja. Najbliżsi współpracownicy Jana III Sobieskiego zostali „przewerbowani” do obozu antykrólewskiego. Podejrzewam, że między innymi dlatego, że byli aktywnymi uczestnikami i politycznego sojuszu (Liga Święta) i jego intelektualnego i ekonomicznego zaplecza (Akademia Argonautów) i zostali zwerbowani do rozbicia tych organizacji.

Kto i co mogło skłonić przedstawicieli polskiej elity do zdrady króla i sprzeniewierzeniu się samemu papieżowi? Komu zależało na rozbiciu sojuszu, jakie środki w to zaangażował i jakie kontrakcje przedsięwziął? Kto złożył hasło „Plus Ultra”, a wraz z nim ideę wielkiego katolickiego projektu do sarkofagu zapomnianego przez historię i jej badaczy? Kto rozpisał partyturę „Requiem dla baroku”? Na te i podobne pytania postaram się odpowiedzieć w kolejnych odcinkach cyklu.

Warto wspomnieć, że ta zmowa milczenia nad trumnami Akademii Argonautów i Ligi Świętej trwa na naszym lokalnym poletku do dziś. Liga Święta z 1684 roku doczekała się w naszej wikipedii ledwie jednego zdania.

Nie powinno nas to dziwić, wszak już wiemy, że większość książek, rękopisów i korespondencji Coronelliego zaginęła. Jednak coś po nim ocalało. Zapytacie, co takiego? Cennymi skalpami w tej wojnie na śmierć i życie, którą tu jeszcze będę opisywał, stały się jego globusy. Oto co mówi o nich wikipedia w haśle o Akademii Argonautów:

„W muzeach zachowały się zabytkowe obiekty związane z działalnością towarzystwa. Jedne z najstarszych globusów zachowanych na świecie zostały wykonane przez artystów na zlecenie Coronellego z finansów zebranych przez Towarzystwo Argonautów.

Globusy Coronellego znajdują się w zbiorach bibliotek oraz muzeów:

Bibliotece Muzeum w Nieborowie,

Stewart Museum w Montrealu,

Narodowej Bibliotece w Wiedniu,

Narodowej Bibliotece Francji,

Bibliotece Brytyjskiej”.

Same miejsca przechowywania okrągłych dzieł Coronelliego wiele mówią. Niestety z racji odległości chyba nie będzie mi dane poznać wszystkich lokalnych kontekstów, które towarzyszą ich prezentacji. Możecie być, że sprawdziłem to co nam bliskie. Odwiedziłem bibliotekę w Nieborowie. Ale o tym, co tam znalazłem napiszę dopiero w czwartym lub piątym odcinku tego cyklu.

 

C.D.N.

---

tagi: jan iii sobieski  wenecja  zdrada  akademia argonautów  jan wielopolski  kobyłka  stanisław herakliusz lubomirski  bernard o'connor  liga święta  globusy  vincenzo maria coronelli  nieborówi 

	betacool
	6 grudnia 2021 17:31

58     2382    24 zaloguj sie by polubić