makulektura z 6 lutego 2021

M.A. Nourse, Dzieje 400,000.000 narodu. Chiny od czasów najdawniejszych do chwili obecnej z 6 mapami oraz
47 ilustracjami, wyd. Trzaska, Evert i Michalski S.A., Warszawa 1938

 

źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/

 

Tytuł dzisiejszej notki to nic innego jak stare chińskie przysłowie. Dlaczego akurat chińskie? Ano dlatego, że skoro z racji lektury starych książek, ostatnio wciąż ląduję na Dalekim Wschodzie, to powinienem wspomnieć o jeszcze jednym przedwojennym wydawnictwie. Są to „Dzieje 400,000.000 narodu” opowiadające o Państwie Środka. Książka wydana była w tej samej serii co niedawno tu prezentowana książka Antona Zischki p.t. „Japonia”.

Dlaczego na tytuł notki wybrałem tak złowrogie przysłowie? Otóż mam nieodparte wrażenie, że Chińczycy od przełomu XVI i XVII wieku, zbierali tyle wiedzy i tyle doświadczeń, że ich "państwowe" wieko od trumny aż furczało od ciągłego zatrzaskiwania się. Co ciekawe w owym nabywaniu kompetencji ogromny udział miały tak zwane "czynniki zewnętrzne", których przedstawicieli w dzisiejszym świecie czasami określa się mianem "niezależnych ekspertów".

Kilka wieków później takim domorosłym znawcą Państwa Środka, okazał się sam Charlie Chaplin. Rzucił on kiedyś taką frazą: „Najmądrzejszy naród na świecie to niewątpliwie Chińczycy. Wynaleźli druk – ale nie gazety, proch – ale tylko do sztucznych ogni, wynaleźli wreszcie kompas – ale powstrzymali się przed odkryciem Ameryki”. Chaplin chciał zapewne przekazać światu, że ten wielki, stary naród wymyślał rzeczy pożyteczne i nie do końca był świadom, albo po prostu nie chciał korzystać ze złowrogiego potencjału swoich wynalazków, z którego bez większych skrupułów umiał korzystać świat. Okrutna ironia żartu Chaplina polega na tym, że większość przedstawicieli owego zewnętrznego świata wykorzystywała i kompas, i proch, i drukowaną propagandę do tego, by Chiny przez całe wieki ogołacać. Odnoszę wrażenie, że to mniej lub bardziej dyskretne panoszenie się obcych służyło nie tylko prowadzeniu szeroko zakrojonych interesów, lecz także układaniu historycznych narracji. One musiały być z gruntu bardzo fałszywe, bowiem niezawodnie skrywały rzeczy najbardziej podstawowe, takie jak kurs wymiany srebra, czy skalę przepływów finansowych z handlu opium. Stąd już tylko krok od układania lokalnej historii i typowania dziejowych kreatur i ludowych bohaterów. Nie mam zielonego pojęcia, jak historię Chin odczytują dziś sami Chińczycy, czy są dumni z wynalezienia druku, prochu i kompasu, czy wstydzą się, że przez trzy wieki byli dojną krową i ofiarą europejskich hochsztaplerów. Nie czuję się na siłach, by w tej narracyjnej materii sprawnie się poruszać, wiem natomiast, że dzisiejsza makulektura skłania do zadania pewnych pytań i poddaniu w wątpliwość pewnych ustaleń. O wielkiej "plastyczności" chińskiej historycznej gawędy i  niejednoznaczności informacji zupełnie elementarnych, może nas przekonać pierwsze zdanie wikipedycznego wpisu, który opowiada o dość istotnej dla świata drodze:

„Jedwabny Szlak – dawna droga handlowa łącząca Chiny z Bliskim Wschodem i Europą. Szlak miał długość ok. 12 tys. km i był wykorzystywany od III wieku p.n.e. do XVII wieku n.e., kiedy to przestał mieć znaczenie na skutek odkrycia drogi morskiej do Chin (ok. 1650 r.)”.

I bądź tu człowieku mądry. Czy to szlak przestał mieć znaczenie, czy drogę morską odkryto ok. 1650 roku?

Fakty (także te opisywane w książce Nourse’a) oczywiście przemawiają za opcją skasowania lądowego szlaku. Pierwszy z Europejczyków - Rafael Perestrello (ponoć krewny Kolumba) dotarł bowiem do Chin drogą morską już w 1516 roku. Tuż za nim ruszyła portugalska rodzinka de Andrade. Niestety ci ostatni popełnili biznesowy falstart. Najprawdopodobniej ulegli pokusie uczynienia niewolnikami sporej grupy chińskich młodocianych, w efekcie czego „Portugalczyków” zaczęto oskarżać w Państwie Środka o kanibalizm. To nieco ochłodziło wzajemne relacje.

Znacząca konkurencja ze strony innych nacji pojawiła się znacznie później. Byli to najpierw Hiszpanie, a nieco później Holendrzy i Anglicy. Tak pisze o tym Nourse:

„Pierwszym statkiem angielskim, jakiemu przypadło w udziale dotrzeć do Chin, był Unicorn, który w drodze z Jawy do Japonii uległ rozbiciu w pobliżu Makao. W r. 1600 ryzykanci handlowi wysłali pięć statków, a w trzy lata później została założona Kompania Indii Wschodnich, zwana niekiedy „Starą Kompanią”, która otrzymała wyłączne prawo handlu ze Wschodem". (s. 166)

Nurse zauważa, że wraz z ogarniętymi żądzą nadzwyczajnych zysków kupcami, do Chin dotarli także bardzo zdeterminowani zakonnicy:

"Jezuici również pragnęli osiąść w Chinach, lecz początkowo Chińczycy nie dopuścili ich na ląd stały. (…) Dopiero jezuita Matteo Ricci, cieszący się wielkimi wpływami i uznaniem Chińczyków potrafił przedostać się na stały ląd”. (s. 166).

Tenże duchowny nauczył się języka chińskiego i w 1601 roku dotarł do Pekinu, gdzie ofiarował cesarzowi kilka zegarów, a także przetłumaczył prace Euklidesa i dzieła z dziedziny astronomii. Dwór okazał jezuitom pewne względy i obdarzył godnościami m.in. „mianował ich członkami urzędu astronomii”.

„Przewidujące i rozumne postępowanie jezuitów, którzy przyjęli obyczaje Chińczyków i nauczyli się ich języka, dla celów propagandy wiary katolickiej, zjednało im więcej przywilejów niż ubiegającym się o nie kupcom”. (s. 166-167)

To jest fragment niezwykle ciekawy. Dowiadujemy się bowiem, że nie tylko jezuici, lecz także kupcy ubiegali się na dworze o przywileje, ale na przełomie XVI i XVII wieku pozycja handlarzy była słabsza niż pozycja zakonników. Za chwilę zastanowimy się dlaczego się tak stało. Warto jednak uświadomić sobie fakt, że wyścig o względy cesarza Chin toczący się między jezuitami a kupcami, musiał się rozpocząć dużo wcześniej. Jezuita św. Franciszek Ksawery dotarł bowiem na jedną z wysp położną kilkanaście kilometrów od Chin kontynentalnych już w roku 1552.

W owym czasie w handlu dalekowschodnim dominowali Portugalczycy. Zapewne moglibyśmy się o nich dowiedzieć wielu ciekawych szczegółów. Odnalazłem bowiem dotyczący tego tematu artykuł autorstwa Harriet Zundorfer p.t. „Spotkanie i współistnienie: Portugalia i Chiny Ming 1511–1610: Ponowne przemyślenie dynamiki stulecia stosunków globalnych i lokalnych”. Niestety autorka nie zgodziła się na jego darmowe rozpowszechnianie. Na szczęście do większości artykułów z angielskojęzycznej książki „Historia globalna i nowe podejścia policentryczne”, z której pochodzi rzeczony artykuł, można dotrzeć i w ten sposób wyrobić sobie zdanie na niektóre kwestie. Tą podstawową jest ta, że mniej więcej od 1570 roku srebro przywożone przez Europejczyków zaczęło płynąć do Chin szerokim strumieniem. Równie wartkim nurtem płynęli do Makau Żydzi sefaradyjscy, którzy zawitali w okolicach Makau już w 1560 roku. Formalnie od 1545 roku obowiązywał królewski zakaz osiedlania się tam kupców żydowskich. Późniejsze rozkazy królewskie podtrzymywały ten stan rzeczy, zobowiązując ewentualnych konwertytów na katolicyzm, do uzyskania królewskiej zgody na podróż w rejon Indii. W przypadku braku takowej zgody, delikwent miał być aresztowany, połowa jego majątku miała przypaść  denuncjatorowi, a połowa trafić do królewskiego skarbu. W związku z powyższym obecność marranów w Makau, zgodnie z prawem portugalskim, była uznana za nielegalną i każdego zidentyfikowanego obywatela pochodzenia żydowskiego należało wysłać do Goa lub Lizbony na proces. Ten stan prawny sprawiał, że społeczność Żydów konwertytów w Makau przez pierwsze dwie dekady od założenia miasta musiała pozostać w ukryciu. Jednak obecność ta została ujawniona w roku 1579 r. Wtedy to jezuita Francisco de Meneses napisał list do swego przełożonego w Rzymie, informujący, że społeczność zbudowała synagogę w Makau ("sekretne miejsce, w którym mogliby modlić się"). Fakt ten potwierdza reakcja mandarynów z Kantonu, z którymi konsultowano zamiar budowy „nowego kościoła”. Nie potrafili oni zrozumieć potrzeby budowy kolejnej świątyni, bowiem nie mieli pojęcia, że między judaizmem a katolicyzmem istnieją pewne różnice, tak jak rodzące się wokół nich napięcia. To samo pismo jezuity donosiło, że w Makau na 600 obywateli pochodzenia portugalskiego, połowa to Żydzi zbiegli z Goa ścigani przez inkwizycję. Próby wysyłania przez władze portugalskie przedstawicieli mających na celu schwytanie nielegalnie przebywających w Makau konwertytów były jednak bardzo rozczarowujące. To co było widzialne dla jezuitów, okazywało się bowiem rzeczywistością zupełnie nieuchwytną dla ścigających "nielegalsów" urzędników.

Skoro już wiemy, jak na Dalekim Wschodzie rysowały się podziały etniczno-religijne pośród nacji portugalskiej i dostrzegamy pewną rozbieżność interesów reprezentowanych przez kupców i jezuitów, to możemy się znowu przenieść w okolice roku 1600 do kontynentalnych Chin, by poszukać przyczyn większych względów, którymi cesarz zaczął obdarzać jezuicki zakon.

Być może na fatalne notowania kupców miały wpływ trudności natury finansowej. Cesarski skarb świecił bowiem pustkami. Krótko mówiąc kolejni władcy dynastii Ming zdecydowanie przeinwestowali. Możemy się zastanawiać, czy ciąg wielkich cywilizacyjnych inwestycji był pomysłem cesarzy, czy też eunuchów trzęsących dworem (a mających przy okazji bardzo bliskie relacje z kupcami). Lista jednocześnie rozpoczętych gospodarczych  przedsięwzięć była imponująca:

„ Uciekano się do nowych pomysłów, np. rozpoczęto kopanie kanału, mającego połączyć Pekin z rzeką Pei-ho, a którego głębokość umożliwiłaby żeglugę ciężkich dżonek ze zbożem; skonfiskowano ziemię taoistów i buddystów; wreszcie powzięto projekt eksploatacji złóż złota w Chinach środkowych, przy której milion ludzi miał znaleźć zatrudnienie, lecz skończyło się na tym , ze wielu ludzi przypłaciło ten pomysł życiem, a rząd nie otrzymał złota, tak mu potrzebnego. Zaczęły się mnożyć różne projekty, lecz wszystkie kończyły się niepowodzeniem…” (s.167-168)

Przyznacie, że pomysł wymiany ładunku wielkogabarytowych statków ze zbożem na złoto, wydaje się mało "jezuicki", a dużo bardziej "kupiecki". Konfiskata ziemi należnych do religijnych stowarzyszeń zalatuje protestantyzmem na całego. To nie koniec genialnych gospodarczych posunięć, gdyż do budowy Pekinu zagnano do pracy aż 200.000 robotników, z których wielu pracowało wcześniej na roli. Wielkie inwestycje industrializacyjne, czynione kosztem rolniczej bazy, kończą się najczęściej "zbudowaniem" głodu jeszcze większego niż inwestycje. Tak też było i tym razem:

„W r. 1600 w północnej części prowincji Szen-si ludność karmiła się trawą, a gdy jej zabrakło, jedzono korę z drzew. Ze wszystkich rodzajów drzew za najlepszą uważano korę drzewa ju. Gdy nie stało kory, żywiono się odłamkami skały, którą nazywano „zielone liście”. O tej skale mówiono, że miała zapach ryby i posiadała dość przyjemny smak. Niewiele jej było potrzeba, aby się czuć nasyconym, lecz po kilku dniach następowało wzdęcie żołądka i śmierć”. (s. 168).

W ekstremalnych warunkach ludzie chwytają się różnych sposobów, by przeżyć. Jedzenie skał zalatujących rybą zalatywało jednak także totalną beznadzieją. Nie była to jednak beznadzieja jednakowa dla wszystkich. Jeśli w gospodarce nie sprawdza się jeden etap reform, to trzeba przejść do kolejnego. Podniesiono podatki, a ostatecznym efektem tego posunięcia było coś, co moglibyśmy nazwać „uwłaszczeniem nomenklatury”. Dworska biurokracja w imię egzekwowania zaległości podatkowych zaczęła zabierać ziemię zubożałym rolnikom nie rezygnując z obciążania ich coraz większymi daninami.

W międzyczasie dokonał się tak zwany kupiecki rebranding, bowiem w buty „kupców portugalskich” zaczęli wchodzić kupcy niderlandzcy spod znaku VOC (Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej).

Ta brawurowo wchodząca na dalekowschodnie rynki firma, chciała bardzo konkretnie określić zasady przyszłej współpracy. W zestawie użytych argumentów znalazł się czysto chiński, acz niemrawo przez skośnookich wykorzystywany wynalazek, czyli proch. Holenderska Kompania Wschodnioindyjska próbowała siłą zmusić Chiny do otwarcia portu w Fujianie dla ich handlu. Dodatkowym postulatem było wypędzenie Portugalczyków z Makau. Podejrzewam, że nie chodziło o wszystkich, a jedynie o zwolenników inkwizycji pałających niechęcią do budowy synagog. Wraz z nimi, w pakiecie do tak zwanego szybkiego wylotu, musieli się znaleźć także jezuici. Holendrzy zostali pokonani przez Portugalczyków w bitwie pod Makau w 1622 roku. W tym samym roku Holendrzy zajęli wyspy Pescadores, zbudowali tam fort i nadal domagali się, aby Chiny otworzyły porty dla holenderskiego handlu. Pekin odmówił, a chiński gubernator zażądał wycofania Holendrów z Pescadores na Formozę (Tajwan), gdzie Chińczycy pozwoliliby im na handel. Doprowadziło to do wojny między Holendrami a Chinami w latach 1622-1624, która zakończyła się sukcesem Chińczyków i wycofaniem Holendrów na Tajwan.

Podczas chińskich obchodów zwycięstwa nad „rudowłosymi barbarzyńcami” (tak Chińczycy nazywali Holendrów), w Pekinie odbyła się parada z udziałem pojmanych dwunastu holenderskich żołnierzy. Holendrzy byli zdumieni, że ich przemoc nie zastraszyła Chińczyków, bowiem uważali ich za tchórzy o słabym duchu. Od tego momentu wycofani na Tajwan Holendrzy starali się zmiękczyć cesarza przez uprawianie morskiego piractwa czynionego zgrabnie rękami zblatowanych lokalsów. Taki stan rzeczy nie zadowalał jednak żadnej ze stron. Kto wie, czy nie dlatego, na jedną z nich spadł prawdziwy grom z jasnego nieba (a niektórzy do dziś twierdzą, że był to meteoryt!). W powietrze wyleciała zbrojownia i fabryki prochu Wang Gongchang. Zginęło 20 000 ludzi. Wstrząs był odczuwalny w promieniu 150 kilometrów, a w epicentrum wybuchu ział głęboki na kilka metrów krater. To huczne wydarzenie jest przez niektórych uważane za kluczowy moment w nowożytnej historii Chin. Katastrofa pozbawiła cesarstwo zakładów produkcyjnych broni palnej i amunicji, spowodowało utratę sprzętu, której to luki wojsko Ming nigdy już nie uzupełniło. Złoto wydane na pomoc w likwidowaniu skutków wybuchu dodatkowo obciążyło budżet rządu dynastii.

Nie bez znaczenia było także przesądne przekonanie, że incydent był niebiańską karą za osobiste niepowodzenie cesarza Tianqi (który był bardziej zainteresowany stolarstwem, niż rządzeniem krajem). Zdarzenie podważyło autorytet monarchii. Co więcej, eksplozja Wang Gongchang doprowadziła do śmierci jedynego syna cesarza Tianqi. Sam Tianqi umarł wkrótce, a na tron wstąpił jego młodszy przyrodni brat, znany odtąd jako cesarz Chongzhen (tym razem linkuję polską wiki, by unaocznić jak bardzo potrafi być esencjonalna). Jednym z jego pierwszych posunięć było ograniczenie roli eunuchów i radyklane próby zaprowadzenia dyscypliny i posłuchu.

W biografii ostatniego cesarza z dynastii Ming jest jeszcze jeden istotny, acz nadzwyczaj skrótowo opisywany ślad. W angielskim wpisie w wikipedii opisującym misje jezuickie w Chinach pojawia się takie zdanie:

“One time the Chongzhen Emperor was nearly converted to Christianity and broke his idols”

Myślę, że jego istotną treścią jest to, że cesarz był bliski zmiany swoich dotychczasowych wierzeń i przejścia na katolicyzm. Ale, żeby nie mógł się za bardzo skupić na roztrząsaniu problemów wiary, życie faszerowało go porcjami wiedzy i doświadczeń, które nadchodziły z wiekiem. Dodajmy, że gdzieś w drugim planie majaczyło już wieko jego trumny. Nie wiem, czy dobrotliwi jezuici wspomnieli cesarzowi o tym, że w przeszłości wybuch arsenału (ot choćby taki z 1570 roku w Wenecji) oprócz wielkiej radości Żydów, zwiastował jeszcze większą wojnę. Może nie musieli mu już tego mówić, bo kraj ogarnął bunt ludu pod wodzą chłopskiego przywódcy Li Zichenga. Rebelia była co prawda  skierowana przeciwko posiadaczom wielkich majątków ziemskich, ale na fali powodzenia zakończyła się zdobyciem Pekinu i obaleniem dynastii Ming. Cesarz odebrał sobie życie. Wiejski watażka przyjął tytuł cesarza, ale jego panowanie trwało tylko miesiąc. Wysłany przeciw niemu generał Wu Sangui otworzył bramy w Wielkim Murze i wpuścił do Chin Mandżurów, którzy zajęli Pekin, rozpoczynając rządy mandżurskiej dynastii Qing. Losy przywódcy chłopskiego buntu pozostają nieznane. Wersji jest wiele. Niektóre mówią o samobójstwie, inne o tym, że został zamordowany, a jeszcze inne o tym, że ukrył się w buddyjskim klasztorze.

Nourse napisał, że gdy Mandżurowie ruszyli na Pekin nie napotkali oporu. "Powitały ich radośnie cechy kupiectwa miejscowego, zniszczonego przez walki i anarchię" (s.172).

Wróćmy jednak na chwilę do początku roztrząsanych tu kwestii. Skoro już udowodniłem, że około roku 1650 wcale nie odkryto drogi morskiej do Chin, mogę się teraz skupić nad drugim podanym faktem. Tym mianowicie, że mniej więcej w tym czasie lądowy Jedwabny Szlak opustoszał.

Jeśli sobie uświadomimy, że na jednym jego końcu szalał bunt chłopski i armie mandżurskie, a na drugim (i tylko nieco później) Chmielnicki i jego szemrani sojusznicy, to dopiero ogarniamy skalę tych wydarzeń i całego przedsięwzięcia. Myślę, że gdyby tę masę dramatycznych zdarzeń potraktować jako jedną wielką inwestycję, to o dziwo czas jej zwrotu wcale nie musiał być równie dramatycznie długi...

Alegoria VOC (Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej)

źródło:https://lh4.ggpht.com/tKc78rLqAYHcZA4BQqC9Ro9NK3q28oWA_G100VXldRuKEUb1yi26WlmO5VJW=s1200

Eh, nie mogę się oprzeć pokusie, więc zacytuję fragment "Gier wymiany"  Braudela. On nam pięknie wytłumaczy na czym polegał fenomen niektórych niepozornych geograficznie miejsc, które tłukły wiekami trumien pogrążających się w upadku państw:

„…tych, którzy tracą, i tych, którzy stracić mają jest podówczas cały legion. Z nich to właśnie nowe państwo, niesione na fali sprzyjającego mu życia gospodarczego, czerpie swoją substancję. Ewolucja nie została jednak doprowadzona do końca: ani w Hiszpanii Karola V , czy Filipa II, ani we Francji czasów Ludwika XIV. Owa Francja pragnęła być cesarską, lecz nie udało jej się ani odtworzyć, ani wykorzystać dla własnych celów dawnej jedności chrześcijańskiego świata, któremu obca już była korona „monarchii uniwersalnej”. Być może te pełne ostentacyjnego przepychu potęgi uprawiają zbyt już przestarzały rodzaj gry? Wybiła godzina prymatu gospodarki, choć świadomość tego umyka jeszcze współczesnym. Zawładnąć Europą – oto cel, którego nie uda się osiągnąć Karolowi V, lecz który Antwerpia zrealizuje bez większego wysiłku. Tam, gdzie porażkę poniesie Ludwik XIV, zatriumfuje maleńka Holandia: stanie się centralnym punktem świata. Wybierając pomiędzy starym i nowym sposobem prowadzenia gry, Europa decyduje się na ten drugi lub raczej zostanie on jej narzucony. Reszta świata wciąż gra starymi kartami: imperium Turków osmańskich, sięgające korzeniami najgłębszej historii, to powtórzenie imperium Turków seldżuckich, Wielki Mogoł, zajmie miejsce sułtana Dheli, mandżurskie Chiny stanowią kontynuację dynastii Ming – brutalnie zgniecionej przez najeźdźców. W grze politycznej (ale nie tylko politycznej) jedynie Europa wprowadza pewne innowacje”. (s. 454-455)

Ciąg dalszy być może nastąpi, bo najchętniej zakręciłbym już globusem i powędrował w zupełnie inne rejony...

1.  

P.S.

Tu tradycyjnie już książka do licytowania (tym razem miękkie okładki i nieco klejona, bo może czytana?):

https://allegrolokalnie.pl/oferta/nourse-dzieje-400-000-000-narodu-6-map-47-ilustr

A tu twarde okładki dla tych co licytować nie lubią:

https://allegrolokalnie.pl/oferta/nourse-dzieje-400-000-000-narodu

 

 

---

tagi: żydzi  katolicyzm  jezuici  chiny  voc  makau  ming  pekin  nourse 

	betacool
	6 lutego 2021 01:16

43     2966    16 zaloguj sie by polubić