źródło: http://grafik.rp.pl/g4a/777721,382390,9.jpg

 

Fraza „kryzys energetyczny” jest dziś odmieniana przez przypadki tak często, że gdyby każde jej użycie zamienić na kilogram węgla, to cała Europa byłaby przykryta obecnie grubą warstwą karboceńskiego zwęglowacenia.

Myli się jednak ten, kto myśli, że taki kryzys to zjawisko nieznane w przeszłości. Na ostatniej konferencji w Uniejowie opowiadał o tym trochę nasz szkolny kolega - Greenwatcher (pozdrawiam!). Może nie mówił tego dosłownie, ale pokazując zdjęcia z wykopalisk prowadzonych na terenach podymarkowo-hutniczych, zwracał Nam uwagę, że krajobraz wokół takiego pradawnego zagłębia metalurgicznego powinien być mocno zdefasonowany. Wynikało to wprost z faktu, że aby otrzymać kawałek żelaza trzeba było zużyć dużo węgla drzewnego, a ten otrzymywało się wycinając całe połacie leśne. Przez kolejne wieki popyt na żelazo raczej nie spadał, bo ilość ludzi rosłą, a i pomysłów na wykorzystanie metalu i drewna także przybywało. Skutkowało to niechybnie małymi kryzysami krajobrazowymi, ale ten wielki kryzys dopiero drzemał w głębi lasu i czekał, aż go ktoś stamtąd wyrąbie i wykopie (wykarczuje)...

Czas sobie płynął banalnym tik-tak odmierzanym stukotem siekier i młotów kowalskich aż w pewnym momencie dziejowym (macie jeszcze krótką chwilę, by samodzielnie domyśleć się jakim), stało się !

Co i kiedy się stało, rozwiązuje tytuł artykułu autorstwa Michała Kopczyńskiego. Ten świetny tekst można znaleźć na stronach „Rzeczpospolitej”, a nosi on tytuł: „Kryzys energetyczny XVII wieku”. Artykuł ten jest prawdziwą kopalnią arcyciekawych informacji. Jest to jeden z tych nielicznych artykułów dotyczący historii gospodarczej, w którym trudno dokonać jakichkolwiek skrótów. Dlatego pozwolę sobie umieścić tu długie jego fragmenty i jednocześnie zachęcam do przeczytania całości tekstu profesora:

„…bliskość obfitych zasobów drewna była nieodzowna dla każdego metalurga. Drewno, po przepaleniu w mielerzu na węgiel drzewny, stanowiło podstawowe paliwo potrzebne do wytopu żelaza. Pradawni hutnicy wytapiali żelazo w dymarkach, czyli małych piecach, do których ładowano rudę, węgiel drzewny i topniki. (…). Cały proces, znany od tysiącleci, był mało wydajny i pracochłonny. Przeciętna dymarka dawała bowiem rocznie niecałą tonę żelaza, zużywając przy tym 14 ton paliwa i wykorzystując zaledwie 15 proc. pierwiastka zawartego w rudzie. W XII i XIII wieku rozpowszechniły się w Europie koła wodne, napędzające nie tylko młyny zbożowe, lecz także urządzenia przemysłowe, takie jak folusze, miechy hutnicze lub kuźnicze młoty. Silniejszy dmuch pozwalał łatwiej uzyskać wysoką temperaturę, zwiększając tym samym wykorzystanie żelaza w rudzie do 40 proc. Zużycie paliwa zmniejszyło się do 8 ton na tonę żelaza. Mimo to, aby obsłużyć jeden piec, trzeba było wyrąbać 250 hektarów lasu.

U schyłku średniowiecza we Włoszech, Styrii i Flandrii zastosowano nowe rozwiązania. Aby zwiększyć produkcję, budowano piece wysokie na kilka metrów, do których ładowano więcej rudy i paliwa. Nowa technologia nie była jednak wolna od wad. (…) Uzyskiwane tą metodą żelazo sztabowe zawierało mniej niż 1 proc. węgla i doskonale nadawało się do obróbki kowalskiej. Choć proces produkcyjny skomplikował się, to wydajność nowych pieców była znacznie większa niż dawnych kuźnic. Rocznie dawały one do 300 ton surówki, zużywając przy tym odpowiednio więcej węgla drzewnego. A to właśnie brak drewna stał się podstawową przeszkodą w rozwoju metalurgii.

Kryzys energetyczny jak miecz Damoklesa wisiał nad gospodarką epoki przedprzemysłowej. Drewno i węgiel drzewny dostarczały nieodzownego do przetrwania ciepła, były podstawowym surowcem w wielu gałęziach gospodarki. Budownictwo, stocznie, metalurgia, szklarstwo to najważniejsi przemysłowi odbiorcy drewna. Było ono nieodzowne nawet tam, gdzie dziś potrafimy się bez niego obejść. Produkcja prochu strzelniczego wymagała wymieszania saletry z węglem drzewnym. Z popiołu drzewnego pozyskiwano potas do produkcji mydła i szkła. Węgla drzewnego używali piwowarzy, farbiarze i przedstawiciele wielu innych specjalności. A było jeszcze pozyskujące nowe grunty rolnictwo, no i oczywiście metalurgia. Z upływem czasu rosło zapotrzebowanie każdej gałęzi wytwórczości, ale chyba najszybciej wzrastały potrzeby hutnictwa.

Silnym bodźcem do jego rozwoju była rewolucja militarna w XVI i XVII wieku, której symbolem stała się broń palna, szczególnie armaty. (…) Sto lat później popyt jeszcze się wzmógł, by osiągnąć apogeum w żelaznym stuleciu, jak z racji licznych długotrwałych wojen nazwano wiek XVII. Stałe armie domagały się dostaw broni, głównie armat. Najlepsze, ale za to kosztowne, działa wytwarzano z brązu. Bardzo szybko pojawiły się więc czterokrotnie tańsze działa żelazne. Jeśli do tego dodać lawinowy wzrost liczebności wojsk w XVII wieku, to łatwo sobie wyobrazić, czym dla europejskich lasów była owa rewolucja militarna.

Produkcja armat wzrosła skokowo. W prowadzącej przez 80 lat wojnę przeciw Hiszpanom (1566 – 1648) Holandii odlewano armaty z brązu, natomiast produkcję dział żelaznych organizowano za granicą, przede wszystkim w dysponującej nieprzebranymi zapasami rudy i drewna Szwecji. Hiszpanie wytwarzali armaty u siebie, z opłakanymi skutkami dla środowiska. W tym niezbyt bogatym w drewno kraju okolice sąsiadujące z wytwórniami dział zostały niemal zupełnie pozbawione drzew. Hiszpański humanista Antonio de Guevara narzekał, że w okolicach Medina del Campo cena opału przewyższała cenę gotowanej strawy. Nic dziwnego, wszak właśnie tu zlokalizowana była jedna z trzech wielkich państwowych wytwórni broni. Podobne problemy miały inne państwa. Nawet w Rzeczypospolitej, gdzie dział nie wytwarzano przecież dużo, szlachta zwalczała metalurgów, oskarżając ich o niszczenie lasów, i z czasem doprowadziła do ograniczenia ich przywilejów.

Rozwój flot wojennych oznaczał nie tylko popyt na armaty, ale i na drewno. (…) W Anglii wielki program budowy okrętów wojennych z lat 1650 – 1688 (wybudowano ich aż 209) doprowadził do wycięcia najcenniejszych drzew w lasach należących do korony. A przecież budowano jeszcze więcej statków handlowych. Jeśli do tego dodamy zapotrzebowanie rolnictwa oraz budownictwa, w większości przecież drewnianego, nie dziwi fakt, że w końcu XVII wieku drewno stanowiło 53 proc. towarów przywożonych do Wielkiej Brytanii.

Przyszłość skazanej na korzystanie z węgla drzewnego metalurgii nie rysowała się różowo. W latach 1625 – 1685 ceny węgla drzewnego wzrosły ponaddwukrotnie, podczas gdy ogólny wskaźnik cen właściwie się nie zmienił. Wzrost cen paliwa przy utrzymującej się na zbliżonym poziomie cenie żelaza powodował, że rodzima produkcja nie mogła rosnąć. Ponieważ jednak popyt stale się zwiększał, ponad połowę zużywanego na Wyspach żelaza sprowadzano ze Szwecji. Import ten w latach 1625 – 1685 wzrósł aż dziewięciokrotnie.

W parlamencie raz po raz dochodziło do gwałtownych starć trzech grup interesów: admiralicji, metalurgów i arystokratycznych obrońców przyrody walczących o zachowanie terenów łowieckich. Wprawdzie siłę tych ostatnich zdruzgotała rewolucja i wojna domowa lat 1642 – 1646, ale w walce z popieraną przez Olivera Cromwella admiralicją metalurdzy byli bez szans. Wypominano im, że roczna produkcja 20 tys. ton surówki powoduje wyniszczenie 80 tys. hektarów lasów. „Są tacy, a jest ich wielu i uważają się za szczególnie mądrych, którzy twierdzą, że byłoby lepiej, gdyby Anglia w ogóle nie posiadała hut i gdyby nie produkowano tam żelaza” – lamentował obrońca metalurgów Andrew Yarranton.

W połowie XVII stulecia odezwały się liczne głosy publicystów i uczonych wzywających do oszczędzania drewna. Samuel Hartlib nawoływał ziemian, by dołożyli starań w celu zwiększenia wydajności ziemi, aby nie trzeba było wycinać kolejnych lasów. John Evelyn w wydanym pierwszy raz w 1664 roku i szeroko komentowanym traktacie o lasach w tonie dramatycznym postulował oszczędzanie drewna i zalecał racjonalne zalesianie. Kilka lat później programy zalesiania uzyskały ustawową sankcję parlamentu. Metalurdzy w dobrze rozumianym interesie własnym zakładali plantacje drzew, które wycinano po 10 – 20 latach, by przerobić drewno na węgiel drzewny. Wszystko to jednak nie wystarczało.

Podobne głosy słychać było również w innych krajach. We Francji już na początku XVII wieku wpływowy pierwszy minister Henryka IV książę Maksymilian Sully wieszczył, iż wszystkie potrzebne do życia artykuły będą stale drożeć z powodu braku drewna opałowego. Obawy te, jak zwykle w podobnych wypadkach, były przesadzone. Ani stocznie, ani rolnictwo, ani nawet piece hutnicze nie były w stanie spustoszyć rozległych połaci lasów. Wrażenie nadchodzącej klęski ekologicznej podsycane było jednak przez fatalny stan infrastruktury drogowej w całej ówczesnej Europie. Wysokie koszty transportu powodowały, że wycięcie lasów w najbliższej okolicy wywoływało raptowny skok cen drewna i przekonanie o ogromnej skali wylesienia. Tymczasem z dalszych odległości drewno opłacało się transportować jedynie drogą wodną. Oszczędność była tylko jedną z możliwych reakcji na zbliżający się kryzys. Można też było zastąpić drewno innym surowcem.

Anglia, obok wylesionej już w średniowieczu Holandii, należała do krajów najbardziej doświadczonych kryzysem energetycznym. Nic więc dziwnego, że właśnie w tych dwóch krajach najwcześniej zaczęto szukać sposobu zastąpienia drewna. Metoda holenderska polegała na przerzuceniu ciężaru kryzysu na inne kraje, w których pod opieką holenderskich przedsiębiorców organizowano produkcję w najbardziej energochłonnych gałęziach przemysłu. Potrzeby rodzime, przede wszystkim w zakresie ogrzewania, starano się opędzić, korzystając z bogatych złóż torfu. (…) Torf eksploatowano we Flandrii już w średniowieczu, jednak dopiero w XVII wieku, gdy do interesu weszły spółki kupieckie, jego wydobycie przybrało skalę masową. Gdyby złóż tych nie było i z konieczności trzeba by opierać energetykę na drewnie, należałoby zalesić 800 tys. hektarów, czyli 1/3 powierzchni kraju. (…)

W latach 40. XVI wieku seria ostrych zim wywindowała ceny drewna. Ponieważ władze Londynu nie były w stanie dotować wszystkich potrzebujących, dopuściły używanie węgla kamiennego w domowych paleniskach. W ciągu następnego półwiecza stał się on podstawowym surowcem opałowym nad Tamizą, na pewno w paleniskach uboższych warstw ludności.

Na początku XVII stulecia również bogatsi londyńczycy porzucili drewno opałowe na rzecz węgla. Nic dziwnego, skoro między 1540 a 1640 rokiem ceny drewna wzrosły o 780 proc., podczas gdy ceny węgla szły w górę w podobnym tempie jak ogólny wskaźnik inflacji (291 proc.)”.

Jak widzimy, dynamika wzrostu wartości drewna i węgla drzewnego dramatycznie wyprzedzała inflację. Przewiezienie surowca z krainy, gdzie dominowała gospodarka leśna i rolna, do ośrodków przemysłowych mogło więc przynieść fortunę. Oczywiście dużo mniejszą objętość miał towar wstępnie przetworzony w milierzach, bądź spopielony (potaż).

Jak wiecie, o większości z Nas można rzec, że ma swojego King-Konga. Pioter przygląda się numizmatom, ktoś innym ptakom, ktoś inny bardzo nieoczywistym światowym ośrodkom decyzyjnym, a ja z kolei wiele miejsca poświęciłem błaznom i niedostatecznemu lustrowaniu ichniejszej lokalnej kroniki. Chodzi o zbiór zapisków noszących tytuł: „Dla pamięci urzędników babińskich regestr”, którego treści nigdy nie zostały porządnie skonfrontowane z historyczną rzeczywistością.

Jest to księga podsumowująca działalność ludzi skupionych wokół tak zwanej Rzeczpospolitej Babińskiej klubie, który skupiał ówczesne "elity", ale głównie te, które prowadziły działalność podważającą status quo panującej władzy, a często także dominującego wyznania.

Do tej księgi babińskiej mało kto sięga, bowiem historycy traktują ten rejestr, jako dziełko literackie. Literaturoznawcy z kolei omijają tę kronikę, bo żarty kiepskie - trochę jakby z Monty Phytona, ale podlanego herbarzem Paprockiego, więc kompletnie nieprzejrzyste. Jakość literatury także słaba, a na dodatek wpisy poprzetykane są łaciną. Po co się w tym grzebać?

No właśnie po to, że w świetle artykułu, który napisał Michał Kopczyński, przynajmniej jeden wpis z rejestru babińskiego, wygląda intrygująco:

„Jegomość Pan Paweł Ligęza, miecznik przemyski, według dawnego urzędu swego referendarskiego, a to za teraźniejszą bytnością swoją w Babinie, przyczynia urzędników i referuje to, co powiedział w domu Jegomości Pana Borkowskiego Jegomość Pan Wolski Srebrny, iż w olsztinskim starostwie (…), ekonomem tam będąc, wyrąbał drew milierzów 200,000, z każdego milierza było węgla koszów 8, co uczyniło węgla koszów 1,600,000. Każdy kosz węgla sprzedał po złotych 8, zebrał tedy pieniędzy za same węgle złotych 12,800,000. Za co Rzeczpospolita Babińska daje urząd Jegomości Panu Wolskiemu, węglarz starszy babiński”.

Jak widzimy miecznik z południowo-wschodnich terenów Rzeczpospolitej referował w Babinie przedstawiony mu i zrealizowany w innej części kraju biznes plan, który miał się zamknąć przychodami wyliczonymi na prawie 13 milionów złotych!

Tekścik jest mało żartobliwy, chyba że za zabawną uznać ogromną kwotę, o której w tekście mowa. Z takich pieniądze dałoby się sfinansować ogromne przedsięwzięcia, a może nawet nielichą wojnę. Pytanie, gdzie szukać w ówczesnej Europie tak wielkich lasów?

To nie jedyna kwestia, która mnie zaintrygowała. Chyba nie zawracałbym sobie tym babińskim żartem głowy, gdyby nie arcyciekawa okoliczność. Otóż jest to ostatni wpis w aktach pochodzący sprzed wybuchu powstania Chmielnickiego. Został umieszczony pod datą 12 czerwca 1647 roku. Potem następuje kilkuletnia przerwa.

Czy fakt europejskiego kryzysu energetycznego, może mieć coś wspólnego z Babinem i powstaniem Chmielnickiego? Pytanie pewnie na pierwszy rzut oka niedorzeczne, ale w świetle przytoczonych faktów chyba w pewnej mierze uzasadnione. Tyle, że do niedawna nikt go nie zadał. Ja spróbowałem zmierzyć się z tematem. Zapraszam do ostatniego papierowego Nawigatora i do artykułu: „Historie po kozacku złożone, czyli kto zlecił ukraińską wycinkę”.

Wydania drukowane mają to do siebie, że pod artykułami nie toczy się dyskusja. A w naszej Szkole są to zazwyczaj konwersacje niebanalne, często wzbogacone ciekawymi materiały z różnych dziedzin. Mam nadzieję, że może i ten temat doczeka się ciekawej wymiany myśli i nowych informacji.

Ja, korzystając z okazji delikatnie podeprę się dziś książką poleconą mi przez Mniszysko – „Ziarna bogactwa. Pięć roślin, dzięki którym powstały fortuny”.

Zabrzmi to nieco dziwacznie, ale pierwszą opisywaną przez autora rośliną nie jest tak naprawdę roślina, lecz materiał, a mianowicie: drewno.

Czyż to nie ciekawe, że Hobhouse postawił tę materię na pierwszym miejscu, jeśli chodzi o powstawanie fortun? W świetle tekstu cytowanego tu wcześniej obficie profesora Kopczyńskiego, ciekawie brzmią wyliczenia podane przez autora „Ziaren bogactwa”, który szacuje, że w XVII wieku 90% angielskiego rynku drewna stanowił opał i surowiec przeznaczony dla hutnictwa. Wiele lat wcześniej sytuacja wyglądała inaczej:

„W szczytowym okresie Anglia eksportowała tysiąc statków drewna rocznie. Ostatni transport został wyekspediowany w roku 1558; od tego czasu nie ma żadnych wzmianek o eksporcie tego surowca z Anglii. Tymczasem jego ceny rosły szybciej niż ceny wszystkich innych surowców (…)” s. 24

Ale zdaniem Hobhousa drewno to nie tylko opał i surowiec dla hutnictwa. Las to nie tylko źródło materiału konstrukcyjnego, to nie tylko rezerwuar dzikiej zwierzyny, to nie tylko ciepło z rozpalonego ogniska, to nie tylko schronienie, gdy trzeba uciekać przed wrogiem, to nie tylko azyl dla tych, którzy z ukrycia chcą walczyć z najeźdźcą; to jak zauważył autor książki – budulec, z którego wyrasta wolność i niepodległość. Hobhouse pisał tak o lesie, czyniąc z niego fundament, na którym wzrosła potęga Stanów Zjednoczonych:

„Jeżeli była jakaś najważniejsza przyczyna, z powodu której brytyjskie kolonie w Ameryce prosperowały tak dobrze w porównaniu z Anglią, jeśli można znaleźć pojedyncze wytłumaczenie ich tak szybkiego wzbogacenia się, odpowiedź jest jedna: drewno”. s.38

Trudno nie wyciągnąć z  wywodu Hobhousa, przynajmniej jednego logicznego wniosku. W świetle jego słów, wychodzi chyba na to, że babińczycy oprócz tego, że planowali zrobić ogromny interes, to niejako przy okazji zamierzali zwęglić naszą niepodległość.

A może to ich kolejny nieco ponury i niezbyt udany żart, którym nikt poważny nie powinien sobie zaprzątać głowy?

Na szczęście, podążając za mottem Szkoły, możemy stwierdzić, że  Nam nie zależy na powadze.

Raz jeszcze zapraszam do lektury „Historii po kozacku złożonych”.

Artykuł w wydaniu papierowym to także krótki wykład o polityce wszystkich ważnych ośrodków decyzyjnych wobec Chmielnickiego i jego buntu. Jest więc tam i o polityce Francji, krajów protestanckich i o Żydach.

Niech będzie to okazja do wystawienia starych dobrych Nawigatorów, numerów: francuskiego, protestanckiego i żydowskiego (Mane, Tekel, Fares). A prz okazji także książka Hobhousa. Polecam.

https://allegro.pl/uzytkownik/makulekturapl

 

---

tagi: niepodległość  lasy  hutnictwo  chmielnicki  rzeczpospolita babińska  babin  kryzys energetyczny  wegiel drzewny  profesor michał kopczyński  henry hobhouse  ziarna bogactwa 

	betacool
	30 października 2022 23:00

46     2024    14 zaloguj sie by polubić