Kobiety, wino i szpieg - rzeczpospolita łgarzy

 

Obraz, który widzicie to dzieło Jana Matejki – „Rzeczpospolita babińska”. Jego tłem jest sad dworku w Krzesławicach, który (jak może moi wierni czytelnicy pamiętają) wcześniej należał do Hugona Kołłątaja, potem do pewnej bankierskiej rodziny, a potem także do Jana Matejki. Ten sad (dziś raczej ogród), skrywa moim zdaniem niejedną tajemnicę, o czym zapewne jeszcze kiedyś napiszę. Na razie skupmy się jednak na dziele naszego malarskiego wieszcza. Otóż umieścił on na obrazie całą gamę weselących się postaci, które w miarę dokładny sposób rozpoznaje wikipedia.

Mamy tu więc opisywanego niedawno przeze mnie Mikołaja Reja, mamy założyciela Babina – Stanisława Pszonkę. Mamy politycznych tuzów - Piotra Firleja, Jana Łaskiego. Jest tu także pochylony nad szachownicą Jak Kochanowski. Są też dzieciątka. Jedno z drewnianym mieczem, drugie w wieku kilku lat, a już zdolne wertować opasłą księgę. Były owe księgi w owym czasie towarem bardzo drogim, więc tym bardziej dziwi oddanie drogocennego przedmiotu w tak młodociane rączki. Ciekawe jak historycy sztuki identyfikują te maleństwa? Kogo i czego są one symbolami? Z moich krótkich poszukiwań wynika, że chyba nie robią tego wcale, bo i po co zajmować się takimi, za przeproszeniem, duperelami? 

Na obrazie widzimy także dyskretnie rozmieszczone w drugim planie i w większości nierozpoznane niewiasty. Jest beczka trunku i masa dzierżonych w męskich dłoniach kielichów.

Założycielami inicjatywy znanej pod nazwą rzeczpospolitej babińskiej byli Stanisław Pszonka i Piotr Kaszowski. Podobno była to karykatura państwa, w którym – urzędy nadawano w niej za opowiedzenie jak najśmieszniejszej i kłamliwej anegdoty na dany temat. 

Niektórzy badacze twierdzą, że "fenomen Babina polegał na tym, że „rzeczpospolita łgarzy” wypełniała przestrzeń, w której mieściły się zachowania ludyczne i błazeńskie, tak potrzebne dla utrzymania właściwych proporcji i zdrowia psychicznego w zhierarchizowanym świecie państwa. Nawet w monarchii polsko-litewskiej, gdzie szlachta cieszyła się wolnością niespotykaną w innych państwach".

Idąc tym tokiem rozumowania, mieliśmy więc do czynienia z gromadą pijanych wolnością, jej największych beneficjentów, którzy żeby w zhierarchizowanym świecie od niej zupełnie nie zwariować, próbowali na tej drodze pójść jeszcze dalej, pociągając z flachy błazeństwa i ludyczności... Oczywiście zanim się wskoczyło na tak abstrakcyjny poziom pociągania, najpierw trzeba się było napić dużo mniej metaforycznie. Opowiedzenie babińskiej krotochwili przez przyjmowanego nowicjusza poprzedzało więc wychylenie wielkiego pucharu. Nazwany był on wilkiem. Nazwa, zdawałoby się swojska. Jednak nie miała ona rodzimego drapieżnego źródłosłowu. Wywodziła się bowiem od serdecznego niemieckiego „Wilkommen” spolszczonego do „wilkuma”. Okazuje się, że obyczaj ten wywodził się wprost z rytuału przyjmowania nowych członków do bractw cechowych.

To nie jedyna dziwna koincydencja, którą wychwycił Radosław Grześkowiak w tekście „Kto się bał babinskiego wilka?”. 

„Stanisław Sarnicki, który w rocznikach z 1582 r. dał pierwszą historyczną wzmiankę na temat babińskiej imprezy, odnotował również, że babińczycy: „Miejsce swoich zgromadzeń określali żartobliwym słowem giełda, wyrazem zapożyczonym od gdańszczan, którzy nazywali tak swoją gospodę. Lecz u nas słowo to oznacza prostacką gadaninę tłumu współbiesiadników”. Wspomnianą gdańską gospodą był Dwór Artusa, goszczący zarówno mieszczan gdańskich, szlacheckich przybyszów do portowego miasta, jak i delegacje koronowanych głów, nie wyłączając książąt i królów. Przy czym giełdą nazywano w Gdańsku nie Dwór Artusa, gdzie obowiązywał zakaz prowadzenia rozmów handlowych, lecz plac bezpośrednio przed nim.

Nieoficjalnie i wbrew zakazom rady miejskiej rozmowy handlowe toczono rzecz jasna i w Dworze Artusa przy piwie lub, w przypadku szlachetnie urodzonych, przy winie. Tamtejsze życie towarzyskie skupione było wokół powstających od 1481 r. Ław, stowarzyszających poszczególne grupy bywalców na wzór dawnych korporacji. Najstarsza była Ława św. Reinholda, do której należeli przede wszystkim osiadli w Gdańsku mieszkańcy Nadrenii. Ponadto istniała Ława Szyprów, Ława Ławników, Ława św. Jerzego, Ława Malborska, Ława Lubecka, Ława Trzech Króli. Obok gdańszczan zrzeszały one szlachtę polską i arystokrację, pozwalając przy trunku na niespotykaną poza tym demokratyzację stosunków. Do Ławy mogły również należeć kobiety, choć było to raczej członkostwo honorowe i nie mogły one odwiedzać Dworu Artusa bez swych mężów. Żeby zostać przyjętym do Ławy trzeba było uiścić opłatę, a także wychylić odpowiednio dużego wilkuma. Urzędnik nuncjatury papieskiej w Polsce tak opisywał tamtejsze obyczaje:: „Tutaj ma siedzibę korporacja pijaków zwanych też opojami, którzy wstępując do niej płacą tam z góry za cały rok po dziesięć groszy dziennie [...], za co mogą tam pić, ile zechcą, przez rok cały, trzy razy dziennie, bez dodatkowej opłaty”. Podobieństwa między gdańskimi realiami a obyczajem babińczyków są uderzające. Rolę babińskiego wilka tłumaczono analogią z przyjmowaniem do mieszczańskich bractw cechowych, podczas gdy bliżej mu do obyczaju bywalców Dworu Artusa. Poetyka spisywanego Dla pamięci urzędników babińskich regestru również wydaje się bliska księgom wpisów do poszczególnych Ław. Podobnie jak dopuszczenie do babińskiej zabawy kobiet, na tle staropolskiego mizoginizmu co najmniej niecodzienne. Założyciel babińskiej imprezy, Jakub Pszonka był stałym bywalcem Gdańska – co najmniej od 1548 r. ekspediował doń duże ilości zboża, sprowadzając stamtąd piwo i śledzie – i prócz żartobliwej terminologii (giełda) mógł również zaimportować ideę inicjacji przepastnym wilkiem”.

I tak oto okazuje się, że twór, który próbowano nam się przedstawiać, jako emanację polskiego humanizmu, kuźnię rodzimego wyszukanego dowcipu; pełnymi kielichami czerpał ze źródeł, których do niedawna historycy i historycy literatury nie potrafili trafnie rozeznać. 

Sprawa przedstawia się o tyle ciekawie, że niektórzy znawcy kulturowy renesans wina i kobiet wywodzą z powiedzenia:

„Kto nie kocha wina, kobiet i śpiewu, pozostanie głupcem do końca swoich dni”.

Któż w owym czasie mógł być mędrcem układającym tak urzekające sentencje? Okazuje się, że o owej ukochanej triadzie mędrców, pisał tak podobno sam Marcin Luter.

Mamy więc kobiety, wino i śpiew, które w owym czasie miały zapewne nęcący urok o czterysta lat późniejszych dragów, seksu i rock'n'rolla. Z tą jednak różnicą, że konsumpcją renesansowej triady zajmowała się elita, a nie pospólstwo.

Nic dziwnego, że pogłos dyskretnego uroku Rzeczypospolitej Babińskiej zaczął zataczać coraz szersze kręgi. Miał Babin odwiedzić i Rej, i Kochanowski, i Andrzej Trzecieski (o nim powstanie chyba cały kolejny wpis). Zagadką jednak pozostaje, dlaczego w dokumentach babińskich ani razu nie pojawiają się dwaj czołowi luminarze Odrodzenia - Rej i Kochanowski, których skłonność do opisywania krotochwil i fraszek była powszechnie znana. Nieśmiałe echa ich pobytu w renesansowej arkadii odnajdujemy tyle, że nie bezpośrednio w dokumentach pozostawionych przez kronikarzy Babina.

Podobno wieści o "rzeczpospolitej kłamców" (babińska krotochwilna instytucja opierała się bowiem na sentencji, że każdy człowiek jest kłamcą) dotarły do samego króla Zygmunta Augusta. Miał on odwiedzić Babin. Z jego legendarną wizytą związane są dwie anegdoty. Podczas przyjęcia król zapytał, czy mają w Babinie króla. Stanisław Pszonka szybko odpowiedział: „Uchowaj Boże, najjaśniejszy panie, ażebyśmy za twego życia mieli myśleć o wyborze króla; panuj tu i panuj w Babinie”.

Według późniejszego, XVII-wiecznego zapisu tego wydarzenia, Zygmuntowi Augustowi miał odpowiedzieć Piotr Kaszowski:

Boże uchowaj, królu, nie daj tego Boże,

By miała być jakaś myśl; ani to być może,

Abyśmy tacy ludzie, panie miłościwy,

Inszego mieli obrać, póki tyś jest żywy;

Ale i tu, i u nas bądź królem szczęśliwie.

Roześmiał się król serdecznie i śmiechem pokazał,

Że był królem w Babinie, żart go nie urażał.

Jak widzimy, odpowiedzi podobno rozweseliły króla. Widocznie miał on mózg nieco mniej filologiczny od mojego; mózg, który był mniej wyczulony na różne językowe subtelności. Ja bowiem, w obu tych odpowiedziach dostrzegam wyraźne zastrzeżenie, które brzmi jak ostrzeżenie, że dopóki król żyje to panuje... Moim zdaniem podkreślenie tego faktu dźwięczy jak zła wróżba... Ktoś uzna, że to z mojej strony przeczulenie albo nadużycie. Być może, tyle że w babińskim sadzie na obrazie Matejki mamy także gościa "od muzyki", czyli niezłego grajka. 

Jest nim Valentin Bakfark (Bekwark), który w latach 1549–1566 był lutnistą na dworze Zygmunta Augusta. W tym czasie też dużo podróżował po Europie. Odwiedził Gdańsk, Augsburg, Lyon, Rzym, Wenecję, Królewiec. W 1559 roku kupił dom w Wilnie. W latach 60-tych XVI wieku odkryto, że Bakfark donosił o sytuacji na polskim dworze księciu pruskiemu Albrechtowi Hohenzollernowi. Utracił łaski króla. Okoliczności musiały być bardzo dramatyczne, bowiem wileński dom Bakfarka zburzono w 1566 roku. Niektóre źródła mówią o spaleniu. Wydaje się, że opcja pierwsza przemawiałaby za tym, że nieruchomość stała się obiektem detalicznych poszukiwań, a druga że chciano te poszukiwania uniemożliwić. Połączenie obu scenariuszy byłoby ukoronowaniem  mojej nieco szpiegowski-kryminalnej wersji zdarzeń. Bekwark zbiegł z dworu Zygmunta Augusta najpierw do Poznania, a później do Wiednia, gdzie zyskał nowego mecenasa, bowiem został nadwornym lutnistą, tyle że tym razem cesarskim... Potem był krótko w Siedmiogrodzie, by ostatecznie osiąść i umrzeć w Wenecji. O zdradzie Bakwarka wiemy niewiele. Sprawa musiała być bardzo poważna. Świadczy o tym gwałtowność ucieczki, losy domu i stanowczość króla, który być może w międzyczasie, nieco baczniejszym okiem zaczął przyglądać się babińskim artystom i filoloficznym niuansom ich twórczości, ewentualnie epistolografii. Być może dlatego dwie nasze znamienite renesansowe persony - Rej i Kochanowski o swoim udziale w rzeczpospolitej kłamców przezornie milczały. 

Kochanowski nie omieszkał dwukrotnie wspomnieć o Bakwarku w swojej twórczości - oczywiście tylko i wyłącznie jako o znakomitym lutniście. Kontekst jednej z fraszek ("O gospodyniej" jest moglibyśmy rzec krotochwilno-babski albo "babiński", bowiem w wierszu wielkość lutnisty zestawiana jest z wielkością przyrodzenia męża rzeczonej gospodyni. Co dziwne Bakwark występuje także dwukrotnie na obrazach Matejki. Drugi raz pojawia się na obrazie "Zawieszenie dzwonu Zygmunta". Legenda mówi, że do odlewanego dzwonu wrzucił srebną strunę ze swej lutni. Na szczęscie to tylko legenda, bowiem Bakwark w momencie wieszania dzwonu miał tak naprawdę 14 lat. 

Skoro już jesteśmy przy obrazach Matejki, to wrócmy jeszcze raz do babińskiego sadu. Na pierwszym planie, przed siedzącym przy beczce szlachcicem, leży broń palna. O paramilitarnym charakterze stowarzyszenia wszelkie źródła solidarnie milczą. O dziwo Matejko umieścił na trzecim planie małą grupkę postaci celujących z broni palnej do tarczy. Jakim nieodgadnionym zamysłem kierował się mistrza pędzla?

Może w "twórczy" i jeszcze bardziej achronologiczny sposób zmodyfikował inną legendę? Pochodzi ona z książeczki, którą dziś jedynie delikatnie zaanonsuję  "Rzeczpospolita Babińska. Przez wieki i okupacje" Tadeusza Wojtaszki:

"Obecnie istnieje tylko jeden materialny ślad dawnej świetności Babina i jego właścicieli. Jest to kapliczka, (…) którą Pszonkowie pobudowali w 1640 roku, w odległości około 150 metrów na północ od istniejącego w tym czasie dworu. Rzeźba w kapliczce przedstawia Chrystusa z nienaturalnie nisko skłonioną głową i przetrąconym ramieniem.

Do czasów współczesnych przetrwała legenda, o tym, że pewnego razu pijane towarzystwo gości babinskiego dworu, zabawiało się strzelaniem do tej figury, jeden strzał był celny, czego dowodem jest przetrącone ramię Chrystusa”.

A tu rzeczona książeczka pełna bardzo niepoprawnych politycznie historycznych treści na temat Babina i okolic. Jeszcze do niej zajrzymy. Rasowemu Nawigatorowi nie wypada bowiem nie zagłębić się w książkę, której cena okładkowa jest podana w brytyjskich funtach...

https://allegro.pl/oferta/tadeusz-wojtaszko-rzeczpospolita-babinska-8288474657

---

tagi: kobiety  jan matejko  mikołaj rej  rzeczpospolita babińska  bakwark  bekwark  stanisław pszonka  lutnia  wino i śpiew 

	betacool
	9 lipca 2019 16:26

56     3311    12 zaloguj sie by polubić