Wszyscy wiemy, że Jan Matejko uchodzi za mistrza polskiego malarstwa historycznego. Znamy jego pieczołowitość jeśli chodzi o przedstawiane detale, gesty i twarze. Drzemią w nich wielki dramatyzm i emocje.

Jest jednak sfera, w której Matejko pozostawał i pozostaje nieznany, albo niedostatecznie rozpoznany. Mam na myśli tak zwane „momenty”, czyli obrazowanie golizny.

Na pierwszy rzut oka, jego twórczość zdaje się mówić, że był to absolutny margines tworzonych przez niego dzieł.

Kobieca nagość do pewnego momentu w malarstwie mistrza Jana prawie nie istniała. Co prawda można wspomnieć o dość głębokim dekolcie towarzyszki igraszek Bolesława Śmiałego. Wydaje się, że ta odważnie odsłaniająca ramiona niewiasta, świadczy o tym, że Matejko w konflikcie króla z biskupem nie dostrzegał żadnych głębokich sporów politycznych, a co najwyżej konflikt obyczajowy o rozmiarze miseczki C.

Tyle, że przy tak skonstruowanej, malarskiej próbie wytłumaczenia konfliktu biskupa z królem, reakcja Bolesława dramatycznie rozmija się wielkością z przedmiotem konfliktu...

Kolejny odsłonięty przez mistrza biust jest, że tak to ujmę biustem "dubeltowym".
W odstępie kilku lat powstały bowiem dwie wersje obrazu „Utopiona w Bosforze”.

Pierwsza, mała wersja (olejny szkic) powstała w Stambule. Druga wersja nosi wyraźne impresjonistyczne piętno. Wielkie ciapki farby tworzące niebo, w okolicach biustu topionej białogłowy gdzieś giną, a w związku z tym walory topionej niewiernej niewolnicy z haremu sułtana, możemy podziwiać bez impresjonistycznych zniekształceń.

W wersji drugiej obrazu (którą oglądacie powyżej), krytycy dopatrują się iście freudowskich znaczeń. Siedzący na dziobie łodzi mężczyzna, ma bowiem wyglądem przypominać mistrza Jana, niewiasta nosić rysy jego żony, a oblicze topiącego ją sługi ma przypominać twarz sekretarza Matejki - Mariana Gorzkowskiego.

I tak się z grubsza przedstawiają matejkowskie odloty w sfery erotyczne. To znaczy przedstawiały by się, gdyby nie pewne malarskie zlecenie, które Jan Matejko podjął się zrealizować. Chodzi o zamówienie na wykonanie 11 obrazów dla Politechniki Lwowskiej. Temat pojawił się w roku 1883, czyli na 10 lat przed śmiercią Matejki. Stan zdrowia mistrza był w owym czasie dość kiepski, więc zobowiązał się on do sporządzenia szkiców, a jego uczniowie z krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych – Józef Unierzy­ski (przyszły zięć Matejki), Włodzimierz Łuskina i Aleksy Strażyński, mieli wykonać płótna w dużo większych rozmiarach. Między Matejką, a tak zwanymi organami zlecającymi, długo trwały ambicjonalne i finansowe targi. Matejko bardzo się nimi przejmował. Z finalnych efektów negocjacji najbardziej cieszyli się chyba uczniowie mistrza.

W styczniu 1886 roku artysta ukończył jedenaście projektów rysunkowych, ale malowanie obrazów ciągnęło się aż do roku śmierci artysty. Tak oto, przynajmniej pod względem chronologicznym, cykl stał się tej twórczości zamknięciem, choć jak się za chwilę przekonamy, trudno go będzie nazwać ukoronowaniem. Seria obrazów pozostaje bowiem gdzieś na uboczu zainteresowań historyków sztuki, a prac z tego cyklu próżno szukać w większości albumów prezentujących twórczość Matejki.

Jest to o tyle dziwne, że obrazy wzbudziły zachwyt studentów uczelni. Zdaje się, że nie byłby on (ów zachwyt) aż tak nabrzmiały, gdyby nie fakt, że Matejko wprowadził do obrazów dużą ilość aktów męskich i żeńskich, a namalowane ciała „robiły wrażenie żywych nagości, pod którymi pulsowały krew i życie”.

Cykl nosi tytuł „Dzieje Cywilizacji Ludzkości” ale muszę wyjaśnić, że to nie golizny sprowokowały mnie do podzielenia się z Wami duża ilością zamieszczonych poniżej obrazów. Ich symbolika jest bowiem na tyle odmienna od tego, co dotychczas widziałem, a klimat zupełnie nie „matejkowski”. Dlatego uznałem, że warto się temu zjawisku nieco bliżej przyjrzeć, by poznać sposób widzenia świata i wizję postępu zaproponowane przez Matejkę (i w pewnej mierze jego uczniów).

Trzeba nadmienić, że okres powstawania obrazów z auli politechniki, to także czas, w którym dopadła Matejkę fala krytyki sprowokowana przez Stanisława Witkiewicza. W artykule z 1887 roku p.t." 'Największy' obraz Matejki". Zarzuty względem malarstwa historycznego Matejki sprowadzone były na dość grząski i niejednoznaczny grunt tak zwanych „estetycznych walorów niezależnych” i postulowanej "harmonii barw i logiki światłocienia". My się oczywiście możemy od tych postulatów Witkiewicza dystansować. Jednak niektóre jego spostrzeżenia są celne. Oto pisząc o Stańczyku Matejki z „Hołdu pruskiego” krytyk umieszcza takie zdanie: „Co za cudactwa wyprawia ze swemi palcami Stańczyk w Hołdzie pruskim!”.

O tych cudactwach dotyczących dłoni błazna, kiedyś już wspominałem, więc nie wypada mi się nie zgodzić. Oprócz tematu choreograficznie dramatycznych układów dłoni, Witkiewicz stawia zarzuty wyzbycia się perspektywy, harmonii barw i przesiąknięcie obrazów ideą i to w stopniu tak wielkim, że bez tłumaczeń obrazów proponowanych przez sekretarza Gorzkowskiego nie da się dzieł Matejki odczytać. Pomijając kwestie estetyczne, co do ostatniego faktu trudno się z Witkiewiczem nie zgodzić. Bez objaśnień Gorzkowskiego bylibyśmy jako te dzieci we mgle i ta uwaga dotyczy także cyklu lwowskiego. Spójrzmy na pierwszy obraz:

Na nim brawurowe przedstawienie Trójcy Świętej. Gorzkowski wyjaśnia, że centralna postać – nagi młodzieniec, to oczywiście Duch Święty, a siedem aniołków to jego dary i łaski, które mają nasycić ludzki umysł. Przyznam, że z takim przedstawieniem Ducha Świętego nie zetknąłem się nigdy i nigdzie, może ktoś z Was będzie miał więcej szczęścia w wyszukiwaniu artystycznych analogii.

Drugi obraz cyklu to „pulsujące życiem” akty damsko-męskie.

Młodzieniec jest, jak widzimy, w położeniu dość nieszczególnym. Dźwiga bowiem duży ciężar, a dziesięć pań dokonuje wokół niego sztuczek niczym z pokazów akrobacji lotniczych, bardzo niebezpiecznie manipulując przy jego skąpym odzieniu.

Nie będę się nad Wami znęcał i od razu polecę Gorzkowskim. Te sześć nagich dam i siódma półnaga to alegorie grzechów głównych. Ta pani na wprost młodzieńca jedną ręką wskazująca palcami jego pępek?, a w drugiej trzymająca zwierciadło - to Zazdrość.

Dwie odziane panie po prawej to Miłość i Nadzieja, a nad nimi Wiara.

„Geniusz ludzkości wyobrażony jest jako władca ziemi, którą opanował potęgą twórczego ducha swego; on dzierży ziemię i jej losami kieruje (…). Wiara trzyma się nieco w oddaleniu jako przymiot, którego trzeba zdobywać pracą ducha własnego, a chociaż smutna, bo często bywa zdradzaną, zawsze jednak jest gotowa świecić swoją gwiazdą. Geniusz ludzkości obdarzony wolną wolą i świadomością celów życia, spotyka na lewej stronie siedem sił ujemnych…”

Jak widzimy geniusz ludzki jest wiedziony na pokuszenie i aż dziw, że w tej dynamicznej scenie świat nie zawali mu się na głowę. Jednak nie pierwsze to zdziwienie i nie największe. Kolejny obraz i jego opis na pewno Nam to zagwarantują.

Teraz zaproponuję małe intelektualne ćwiczenie i próbę rozszyfrowania poniższej alegorii, bez pomocy interpretacyjnej Gorzkowskiego. Czyżby „geniusz ludzkości” oparł się pokusom, nieco przy tym zdziadział i otoczył się antykwaryczno-turystycznymi rekwizytami?

Jak Wam idzie interpretacja? Może oryginalny szkic Matejki w czymś dopomoże?

Jak widzimy projekt i dzieło finalne nieco się różnią. Na rysunku Matejki dostrzegamy na sarkofagu wyraźną sylwetkę byka, który na obrazie wykonanym przez uczniów nieco się rozmazuje. To chyba Apis – bóg Nilu, uważany przez starożytnych Egipcjan za wcielenie Ptaha, a później samego Ozyrysa – boga śmierci. Budynek w tle, Gorzkowski opisuje jako „jakąś indyjską świątynię”. Ciekawsze są dwa pozostałe „eksponaty”. Pierwszy z nich (na prawo od sarkofagu), wyglądający na szkicu Matejki jak kupa niczego, pan Marian określa „pelikanem przypominającym Chaldeję”. W tym miejscu musimy przyznać, że Gorzkowski albo widzi lepiej niż My, albo wie więcej niż My, bo ja w szkicu mistrza Jana obecności pelikana nie byłbym w stanie dostrzec, choć na obrazie wykonanym przez jego uczniów, można przyjąć, że rzeczywiście jest ptak i ten ptak to pelikan. Wielce zajmująca jest ta „Chaldea”, czyli nazwa, którą niegdyś określano Babilon. W starożytnym Rzymie Chaldejczykami nazywano astrologów i znawców sztuki wróżbiarstwa.

Bez tłumaczenia Gorzkowskiego, dalsza podróż po znaczeniach tej plastycznej alegorii chyba nie byłaby możliwa. Posłuchajmy zatem jego objaśnień:

„Nad brzegiem więc bezmiernych wód oceanu siedzi postać dojrzałego już męża, śledząc objawy i tajemnice przyrody (…). Jest to epoka z pogańskich dziejów: są objawy zdobycia pierwotnej wiedzy o sztuce, zarodek religijnych pojęć o świątyni, o sarkofagach itd.

Umysł ludzki, nurtując w ubiegłych objawach życia natury, pragnie uczcić nadprzyrodzoną siłę jakiegoś bóstwa! Toteż przedstawiona na obrazie postać, wczytana w księgę ludzkiej natury, wybiega myślą w dal, znajdując światło u góry w postaci anioła niosącego zapalony kaganiec z księgą objawienia, która oznajmia niezdobyta ludzkim rozumem prawdę: „Na początku było słowo, a słowo było u Boga”.

Rzeczywiście w księdze są niektóre słowa wskazane przez Gorzkowskiego, ale w nieco innym brzmieniu, bowiem na drugiej stronie swego przesłania anioł niesie komunikat „Słowo Boga Słowo”. Pierwsza strona przesłania jest niestety dość nieczytelna, więc musimy przyjąć na wiarę, że w jakiejś mierze komunikat odpowiada temu wskazanemu przez Gorzkowskiego. Ta wiara jest wystawiana na wielką próbę, bowiem w opisie sekretarz mistrza twierdzi, że czaszka spoczywająca przed zamyślonym mędrcem, to czaszka „przedpotopowego mamuta”.

Będąc człowiekiem wierzącym, ale również dociekliwym, próbowałem odszukać mamucie artefakty. Wyniki poszukiwań utwierdziły mnie w przekonaniu, że czaszka mamuta, to to jednak nie jest, bo brakuje w niej dwóch dość istotnych i okazałych elementów uzębienia. Tu musimy przyznać, że czaszka ze szkicu Matejki, trochę różni się od tej, jaką namalowali jego uczniowie. W trakcie mojego rekonesansu natknąłem się na obraz przechowywany na Wawelu. Jest na nim czaszka wyglądająca podobnie do realizacji uczniów Matejki. Ona także różni się nieco uzębieniem, ale jest dużo bardziej podobna niż czaszka mamuta. Spójrzmy na rzeczony obraz:

źródło: https://waweledukacja.files.wordpress.com/2020/04/humunuculus.png

Opis obrazu jest bardzo lakoniczny: „Stwarzanie homunculusa. Pietro Muttoni zw. della Vecchia (1603-1678). Miejsce powstania Włochy, Wenecja”. Czaszka wygląda na kości starej kobyły. Co ciekawe tak jak na obrazie Matejki, mamy tu niemłodego mężczyznę, stare księgi i jedną kobietę. Ta postać żeńska różni się od wizji Matejki najbardziej. Trudno wyobrazić sobie by mogła być źródłem nawet czysto intelektualnej podniety i stwarzanie z jej udziałem czegokolwiek, albo kogokolwiek, jest zdecydowanie trudne do wyobrażenia.

Ha! Nawet nie wiecie jak bardzo teraz zbłądziliśmy. Otóż na obrazie Pietra Muttoni mamy do czynienia, nie z jakimiś podnietami, ale z aktem czystej (a raczej nieczystej) prokreacji. Zachodzi tu bowiem akt stwarzania homunculusa. Cóż to za dziwo, zapytacie? Sięgnijmy do wikipedii. Homunculus – to po prostu człowieczek, taki karzełek, którego w średniowieczu, (a moim zdaniem także w renesansie), wielu alchemików próbowało stworzyć w sposób sztuczny. Homunkulus miał być nad wyraz mądry i pośredniczyć w drodze do opanowania kamienia filozoficznego. Miał wyglądać jak małe, pomarszczone dziecko. Istniało kilka poglądów na sposoby powołania do życia homunkulusa. Jedna z nich wykorzystywała korzeń mandragory, co wiąże się z wierzeniem, jakoby ta roślina miała wyrastać u stóp szubienicy w miejscu, gdzie spadała sperma wisielca, a następnie rozwijać się w człekokształtną istotę.

Jak widzimy na obrazie, małe pomarszczone stworki wymagały widocznie obecności pomarszczonych rodziców, ale po co w takim razie ta czaszka? Otóż, znawcą teorii hodowli takich stworków był podobno Paracelsus. Żył on w pierwszej połowie XVI wieku, więc opisywane przez niego eksperymenty z próbami zapładniania kobył ludzkim nasieniem, ani średniowieczne, ani tym bardziej starożytne (co być może sugeruje obraz z Politechniki Lwowskiej) nie są.

Co ciekawe wikipedia odsyła nas także do „Fausta” Goethego, w którym Homunkulus występuje zostaje stworzony przez starego mędrca Wagnera - ucznia Fausta i odznacza się wyjątkową inteligencją i ogromnym pragnieniem przekształcenia się w istotę ludzką. Wikipedia odsyła nas również do japońskiej mangi p.t. Fullmetal Alchemist, w której potworne karzełki są sztucznymi ludźmi powołanymi do życia z siedmiu grzechów głównych, a ich ciała nieustannie się odradzają i posiadają nadludzkie możliwości, dzięki zespoleniu z kamieniem filozoficznym.

Jak widzimy, twórcza adopcja niektórych wątków odbywa się w wieku obszarach kulturowych i w bardzo różnych czasch. Niektórych z tych obszarów nawet nie podejrzewalibyśmy o alchemiczne próby łączenia japońskiego komiksu z chrześcijańskimi naukami o grzechach głównych.

Nie jest to jednak artykuł o kreskówkowych azjatyckich wizjach alchemii i jej związkach z chrześcijańskim katechizmem. Wróćmy więc do obrazów projektowanych przez Matejkę i zajmująco opisywanych przez Gorzkowskiego. Oto kolejna odsłona:

Niech no zgadnę? Bez Gorzkowskiego ani rusz?

Widzimy tu sporą dawkę erotyki i to w XIX wiecznym hadcorowym wydaniu. Nigdy byśmy Matejki o takie wizje nie podejrzewali, więc studenci politechniki też musieli być nieco zszokowani, ale i zafascynowani zapewne. Nic dziwnego, że Gorzkowski, objaśnieniom tej wizji, poświęca sporo miejsca. Jest to, jego zdaniem, przedstawienie panowania „ujemnej wiedzy człowieka” i obraz „instynktów ludzkich skierowanych ku złemu”:

Zdaniem pana sekretarza, nauka nakierowana na zdobycie majątku i bogactw, z drugiej strony oznacza biedę, rozpacz, moralną i umysłową nędzę:

„Jest to, jeżeli można wyrazić się, „świat giełdy”, owoce życia nacechowanego chciwością, wyuzdanych żądz kapitału w postaci samoluba, klęczącego z worem pieniędzy, na którego grzbiecie wiecznie ta sama panuje Cybela, mająca dwa rogi na głowie; trzyma ona prócz tego złoty cielec w swym ręku, będąc królową świata! Wszyscy dążą do niej: jedni w łachmanach w głodzie, błagają o litość, drudzy, jak ów robotnik bez pracy, jej grożą, inny w obronie własnego dziecka za nóż chwyta; jakaś niewiasta w rozprężeniu obyczajów topi swe dziecię, a w końcu jakiś rozpustnik, kryjąc czoło za mamonę tego świata, również jako nieprawy płód w kloaczną stacza się fosę!”

Przyznam, że tłumaczenie dość desperackie, bo ja ani robotnika rozpoznać nie mogę, ani tej kloacznej fosy nie widzę. Tłumaczenie Gorzkowskiego jest rzekłbym nawet krzykliwe. Mniej więcej takie, byśmy spłoszeni krzykiem, odwrócili oczy od przedstawionej sceny. Nie ulega wątpliwości, że wymienienie imienia Cybaela, jest tu elementem najbardziej znaczącym. Przyznam szczerze, że ponownie musiałem się wesprzeć encyklopedyczną wiedzą, by dowiedzieć się nieco więcej o wyuzdanej piękności trzymającej w ręku złotego cielca.

„Kybele (gr. Kybele lub Kybebe, łac. Cybele lub Cybebe) – frygijska bogini płodności, urodzaju, wiosny i miast obronnych, strażniczka zmarłych. Bogini Matka, Wielka Bogini, Wielka Macierz, Matka Ziemia, Królowa Niebios – w wierzeniach wielu kultur główne (lub jedno z główniejszych) bóstwo w panteonie. Bogini utożsamiana najczęściej z Ziemią (lub stanowiąca jej patronkę), w wielu kulturach będąca równocześnie królową niebios (wówczas do jej atrybutów dochodziła jeszcze uroda). Zazwyczaj dawczyni wszelkiego życia, uosabiająca płodność. Często uznawana również za matkę bogów. W kulcie bogini istnieją dwa odrębne aspekty: urzędowy oraz orgiastyczny, gwałtowny i krzykliwy.

Jak widzicie, wdzieranie się w symboliczno-alegoryczną warstwę twórczości Matejki nie jest sprawą łatwą. Wymaga dużej wiedzy o dawnych mitach, religiach i symbolach. Przy okazji człowiek jednak się uczy wielu nowych rzeczy. Oto starożytne przedstawienia Cybele:

Okazuje się, że owa bogini wcale nie jest postacią definitywnie zagrzebaną w starych mitologiach, odsłanianą jedynie przy odkopywaniu archeologicznych artefaktów i dziś nie oglądaną. Ożywa ona w zupełnie nieoczekiwanych dla nas momentach i miejscach. Oto jedno z najbardziej dziś rozpoznawalnych. W taki sposób, w samym sercu Madrytu, Cybele celebruje zdobycie pucharu Ligi Mistrzów razem z piłkarzami Realu.

Skąd się ta Cybela wzięła na głównym placu stolicy Hiszpanii?

"Boską” fontannę postawił w Madrycie Karol III. Może podobało mu się, że bogini ujarzmiła parę lwów? Gdy Karol III zmarł (1788) pozostawił po sobie nie tylko fontannę, ale wspomnienie króla filantropa i filozofa, nazywanego Panem Madrytu (z powodu licznych prac publicznych, jakie kazał tam wykonać). Warto wspomnieć, że to Karol III w 1767 wydał dekret nakazujący opuszczenie Hiszpanii przez jezuitów i przy okazji wszystkich innych zakonów. Wikipedia twierdzi, że był prawdziwym katolikiem i okazywał to w życiu codziennym. Oczywiście (zupełnie przy okazji) na co dzień król był również zwolennikiem idei oświecenia, które przywlókł na swój dwór wraz z zaciągiem włoskich doradców, a nie na co dzień fundował budowę fontanny honorującej pogańskie bóstwo.

Czasami zdarza się, że Cybela jest świadkiem innych wydarzeń. Tu choćby serdecznego powitania uchodźców obwieszczonego na Palacio de Comunicaciones (Pałac Komunikacji).

Niestety rydwan Cybeli pociągnął nas w okolice dalekie od Matejki i Lwowa. Pora wracać, bo nie dobrniemy nawet do połowy cyklu mistrza Jana. Oto obraz numer 5 zatytułowany „Triumf szatana”.

Wydaje się, że Matejko nie pozostawia studentom politechniki żadnych złudzeń. Rodzaj męski jest tu bowiem dosłownie wdeptany w glebę i nawet w towarzystwie nagiej niewiasty nie przejawia żadnych oznak ożywienia (może i lepiej bo ściska w ręku nóż).

Czy dla ludzkości istnieje nadal jakaś nadzieja? Chyba tak. Przynajmniej zdaniem Gorzkowskiego, który swym bystrym okiem dostrzegł na obrazie słabe tętno „niedobitego dziecka”: 

„pozorny triumf złego w obrazie nie jest ostatecznym i przeważającym na świecie, bo rozszalała matka, oparta na rozburzonym ołtarzu domowego ogniska, czuje jeszcze tętno niedobitego dziecka, żałuje go, - a ten stan duszy kobiecej oznacza, że triumf szatana jest tylko w dziejach ludzkości, czasowym i przemijającym!”

Cała zatem nadzieja w pierwiastku żeńskim, zdaje się mówić sekretarz Matejki…

Nie pozostaje mi nic innego, jak zaprosić Was na drugą część tej gawędy, w której być może ujrzymy jakiś promyk nadziei związanej z kobiecością, nauką i postępem. Widzimy, że w podróży po pierwszych pięciu obrazach, przesłanek do wielkiego optymizmu nie ma. Bowiem starożytnym mędrcom i naukowcom nie pomogło ani przesłanie Trócy, ani anioł niosący kaganek z ogniem i księgę ze słowem Boga.

Jedno mogę obiecać, „nagości pulsujących krwią i życiem” na pewno nie zabraknie, a czy Matejce uda się wywikłać z malarskich wizji ciemnych praktyk alchemicznych i triumfu naukowego satanizmu, zobaczymy…

Żeby nie pozostać w całkiem ponurym nastroju, wypada stwierdzić, że XIX wieczne malarstwo alegoryczne potrafiło ożywić i wzbudzić zainteresowanie ówczesnych studentów.

Mam nadzieję, że choć nieco zapomniane (a może bardziej zmilczane), może intrygować również dziś.

W rozwiązywaniu związanych z alegoriami zagadkek, pomocą mogą służyć komentarze Mariana Gorzkowskiego. Bez nich trudno nam będzie posuwać się naprzód i to (jak się wkrótce okaże) nawet po kolejowych torach.

https://allegro.pl/listing?string=gorzkowski%20matejko&bmatch=baseline-cl-dict42-uni-1-3-1024

---

tagi: madryt  jan matejko  alchemia  dzieje cywilizacji  politechnika lwowska  cybele  karol iii hiszpański 

	betacool
	13 listopada 2019 20:56

33     3409    15 zaloguj sie by polubić