makulektura.pl

Makulektura nr 13

Czy ktoś czyhał na życie Jana Kochanowskiego?

Stanisław Windakiewicz,  Jan Kochanowski, Kraków 1930

 

Wyobraźcie sobie szczawia, który mając 21 lata kończy studia polonistyczne, a w wieku 22 lat zamieszcza w branżowym kwartalniku recenzję pracy swojego profesora. I jest to recenzja okrutna.

Tak proszę Państwa postąpił Wiktor Weintraub z książką profesora Windakiewicza o Janie Kochanowskim.

O co młody polonista miał pretensje do starego profesora?

Poczytajmy:

„Na obniżenie wartości książki wpłynęła w pierwszej mierze postawa badacza wobec Kochanowskiego.

Prof. Windakiewicz szuka w utworach poety przede wszystkim danych do zrekonstruowania jego biografii, szuka ich zaciekle, systematycznie i z uporem, nie pomija najbłahszego nawet szczegółu, dochodząc do wyników nieraz bardzo dziwnych. W jednej pieśni z Fragmentów (Tobie bądź chwała, Panie wszego świata), będącej zresztą wyraźną transpozycją i atmosfery uczuciowej i motywów psalmowych (zły zagrażający dobremu, którego ratuje interwencja Boga) w czasy poecie współczesne, mamy modlitwę dziękczynną do Boga za ocalenie wierzącego od nieprzyjaciela, który dybał na jego życie, ale dzięki opiece Boskiej:

 

со mnie był nagotował,

To sam mało nie skosztował,

Bowiem od wielkiego strachu

Wypadł oknem na dół z gmachu

 

Autor opatruje to w taki komentarz: „Upamiętnił w niej poeta przygodę osobistą o napadzie nocnym jakiegoś rozbójnika, który wszedł do jego sypialni i gdy się nagle poeta ocknął i kilka słów przemówił, uciekł ze strachu, przez okno wyskoczył, i omal się nie zabił. Jeśli ten wiersz ściśle z osobistego wypadku jest wzięty, to by wypadało, że poeta sypialnię miał na piętrze. Zarazem wspomina autor, że kładąc się spać tego wieczora, modlił się bardzo gorąco“, (str. 149). Wybrałem przykład bodaj że najjaskrawszy, ale jeden z wielu, aby pokazać do czego może podobna metoda doprowadzić. Zaciążyła też ona na całej książce…”.

 

Ciekawy fragment - napad nocny jakiegoś rozbójnika, z którego Weintraub byłby skłonny wnioskować jeno tyle, że poeta spał na piętrze.

W ten deseń ułożona jest prawie cała siedmiostronicowa recenzja. Myślę, że w świetle kolejnych opisywanych przeze mnie zdarzeń, kilka osób jeszcze do niej wróci:

https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwi4wPKa4-fVAhVKJpoKHfvICUwQFggtMAA&url=http%3A%2F%2Fbazhum.muzhp.pl%2Fmedia%2F%2Ffiles%2FPamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej%2FPamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1930-t27-n1_4%2FPamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1930-t27-n1_4-s339-344%2FPamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1930-t27-n1_4-s339-344.pdf&usg=AFQjCNEoN7OqpCaMCQHB1q390sb-NE3A9w

Lista zarzutów młodego Weintaruba jest dużo dłuższa. Świeżo upieczony polonista ma pretensje do profesora Windakiewicza, że obnaża (na podstawie fragmentów poezji) padewskie wyskoki erotyczne Kochanowskiego.

Rzeczywiście profesor smaga naszego wieszcza dość ostro sugerując, że wydał na kortezankę (czytaj: nierządnicę) Lidię całą swoją kasę. Owa białogłowa z kolei wydała wszystko na stroje i bielidło, po czym znalazła sobie innego absztyfikanta, a Kochanowski cierpiał w biedzie miłosne katusze i nie miał za co wrócić do kraju. Dopiero Mikołaj Ossoliński zlitował się nad nim i pożyczył pieniądze na podróż do Polski.

 

Dalej młody Weitraub wyciąga z pracy Windakiewicza wszelkie nadinterpretacje, nieścisłości, a nawet literówki i czyni to bardzo dokładnie i pieczołowicie.

 

Słowem, wydaje się, że mamy tu dwie przeciwstawne szkoły. Stary profesor twierdzi, że tam gdzie życiorys poety pełen jest białych plam, powinniśmy szukać okruchów prawdziwego życia w jego poezji, a młody Weitraub pisze, że taka metoda „ciąży na książce” i jest nie do przyjęcia, bo wnioskowanie, że poeta w czasie zamachu spał na pierwszym piętrze, nigdzie nas nie zaprowadzi.

 

No tak, tyle, że Weintarub przytacza cztery wersy pieśni, a żeby zobaczyć nieco szerszy kontekst sytuacyjny powinniśmy chyba przeczytać dłuższy fragment:

 

Wzywałem Cię, wieczny Boże,
Idąc wieczór na swe łoże;
Wzywałem Cię o północy,
A byłeś mi ku pomocy.

Nieprzyjaciel stał nade mną,
Mógł uczynić wszytko ze mną;
Spałem jako zarzezany,
On mi nie śmiał zadać rany.

A na pierwsze me ocknienie
I słów kilka przemówienie,
Panie, znać, żeś mię Ty bronił;
Uciekł, a nikt go nie gonił.

A co mnie był nagotował,
To sam mało nie skosztował,
Bowiem od wielkiego strachu
Wypadł oknem na dół z gmachu.

Ani miecz, ani mię siła
Złej przygody obroniła,
Jeno szczyra łaska Twoja,
Co wyznawa dusza moja.

 

 

Całość wiersza Pieśni V ze zbioru Fragmenta możecie przeczytać tutaj:

 

http://staropolska.pl/renesans/jan_kochanowski/fragmenta.html

 

Cóż my tu mamy? Teoretycznie jest to relacja jakiegoś podmiotu lirycznego, który opisuje noc obfitującą w niecodzienne wydarzenia.

Jednak pierwszoosobowa narracja i dobrze odmalowany dramatyzm sytuacji sprawiają, że mocno skłaniamy się ku temu, by potraktować ten wiersz w sposób szczególny i przyjąć założenie, że należy go odczytać jako opis osobistych przeżyć poety.

Modlitwa wieczorna. Sen i to mocny („spałem jako zarzezany”) Przebudzenie. Słowa skierowane do nieprzyjaciela i jego ucieczka.

 

I teraz jak w każdym kryminale – pytań mamy dużo więcej niż odpowiedzi.

Duży stopień uszczegółowienia wiersza wskazuje, że mamy do czynienia z opisem autentycznych wydarzeń. Teraz jak w każdej klasycznej sensacyjnej opowieści należy zapytać, czy znamy motyw, miejsce i czas zdarzenia.

 

***

 

Żeby poszukać śladów odpowiedzi na te pytania musimy sięgnąć do książki Windakiewicza. Jest ona pisana dwutorowo. Interpretacja twórczości przeplata się z bogato relacjonowaną biografią Kochanowskiego. Nas interesować będzie bardziej ten drugi nurt.

Oj jest tu wątków dziwnych i niewyjaśnionych dość dużo i większość z nich mogłaby się stać początkiem lub rozwinięciem niejednej kryminalnej powieści.

Przytoczmy choćby kilka nie do końca opowiedzianych historii.

Pierwszą z brzegu jest pobyt Kochanowskiego w Królewcu i regularne inkasowanie pieniędzy od Albrechta Hohenzollerna, a jednocześnie brak wiedzy, za świadczenie jakich usług owe pieniądze do Kochanowskiego trafiały.

„Poeta musiał przedstawiać jakąś wyrobioną inteligencję i budzący zaufanie charakter, skoro książę pruski łożył na jego utrzymanie i jakieś zamiary względem niego żywił. Nagle to wszystko się urwało. Poeta zapadł na „chorobę oczu”, wniósł prośbę o pozwolenie ponownego wyjazdu do Włoch, zwrócił się o zasiłek i pięćdziesiąt marek od księcia na wyjazd otrzymał. Coś się widocznie gotowało, ale przeniknąć tej zagadki niepodobna. Poeta przyrzekł, że „zawsze będzie księciu całkowicie oddany” i talent swój „z całą gotowością obróci na pomnażanie godności i wykonywanie rozkazów”.

 

Kolejny ciekawy epizod to pobyt Kochanowskiego we Francji. Windakiewicz pisze, że podróż tę J.K. odbywał wraz z jakimś cudzoziemcem o imieniu Karol, który pochodził „z dalekich krain nadmorskich, do których listy z Polski nie dochodziły”. Niektórzy biografowie poety twierdzą, że był to to „Karol Utenhove, syn patrycjusza gandawskiego, ruchliwy humanista i poeta a bratanek Jana, który opisał tułaczkę Łaskiego po morzach po opuszczeniu Anglii”. Windakiewicz raczej polemizuje z taką identyfikacją owego Karola.

Czyż nie ciekawe tropy?

 

Ale owe zagraniczne powiązania finansowo-osobowe to nie wszystko. Kochanowski otrzymywał także bardzo ciekawe krajowe zlecenia, bowiem:

„w styczniu 1563 r., Kochanowski dał się uprosić żonie wojewody, Zofji, żeby z drugim jej dworzaninem, Stanisławem Meglewskim, pojechać do Krakowa i objąć w posiadanie znaczny spadek, przypadły po jej zmarłym bracie Janie Bonarze (Bonerze), kasztelanie bieckim i wielkorządcy krakowskim. Sprawa rzuca osobliwe światło na przygodne zajęcia poety. (…) Chodziło o objęcie w posiadanie wojewodziny trzech wsi pod Krakowem: Balic, Burowa i Szczeglic, a nadto połowy kamienicy przy Florjańskiej ulicy i połowy ogrodu nad Prądnikiem za Brama Mikołajską. Sprawa skomplikowała się przez to, że przed przybyciem pełnomocników bracia przyrodni wojewodziny, Seweryn i Fryderyk, wywieźli z opieczętowanych kamienic bonerowskich na rynku i Florjańskiej ulicy 62 skrzyń rozmaitych rzeczy, wiele mebli, naczyń, broni, i nawet wina z piwnicy. Pełnomocnicy mieli obejrzeć te dobra i objąć je w posiadanie mocodawczyni, co w dwa dni 20 i 21 stycznia, uskutecznili. Następnie sam Kochanowski sporządził spis wywiezionych rzeczy i 1 lutego kazał go w księgi grodu krakowskiego wciągnąć. Maglewski za ten trud otrzymał w darze mały domek na Garbarach w Krakowie. Jak wynagrodzono usługę poety – nie wiadomo (…)”.

Być może w opisanej tu historii należy szukać początków dziwnych operacji finansowych, które potem dość regularnie następują między Kochanowskim, a Firlejami i może nie koniecznie były to pożyczki. Kwoty były zawrotne. Pisał o tym Coryllus w Baśniach. Kochanowski pożyczył Firlejom pieniądze o równowartości kosztów budowy dwóch galeonów. Ja spotkałem się z przelicznikiem „konnym” i według ówczesnych kursów wymiany byłyby to mniej więcej dwa tysiące koni.

Ostatnia z Firlejowych „pożyczek” (najmniejsza – 1000 florenów) ma miejsce w roku śmierci Kochanowskiego. W ogóle ostatnie lata jego życia w Czarnolesie to jedno pasmo nieszczęść, zupełnie nie przystających do idyllicznego obrazka, który znamy ze szkoły. W 1579 umiera córka Urszula, w 1582 młodszy brat Kochanowskiego, tylko nieco później druga córka Hanna, a potem w czasie do misji do Turcji ginie jego szwagier Jakub Podlodowski.

W 1584 Jan Kochanowski umiera „tknięty apopleksją” biorąc udział w sejmie lubelskim i czekając na spotkanie z królem Stefanem Batorym. Jednym z wymienianych miejsc, w którym mogła nastąpić śmierć Kochanowskiego jest lubelski dom należący do Firlejów.

 

To tylko kilka pierwszych z brzegu tropów, które mogą wieść do nocnej napaści na Kochanowskiego. Musimy się z nimi na razie rozstać.

Dlaczego?...

 

***

 

 

Dlatego, że jak w każdej dobrej powieści kryminalnej teraz powinien nastąpić niespodziewany zwrot. Coś powinno się okazać zupełnie innym niż w rzeczywistości.

Skoro taki jest schemat to proszę bardzo…

Wiktor Weintraub pisząc o zamachu na Kochanowskiego, odwołał się do strony 149 z pracy Windakiewicza wydanej w roku 1930.

Dotarłem do tego wydania i z całą mocą muszę stwierdzić, że na stronie 149 nie ma fragmentu dotyczącego zamachu na Kochanowskiego. Po lekturze książki nie mogłem sobie tego fragmentu w ogóle przypomnieć. Przejrzałem więc całe dzieło Windakiewicza i nic! Nie ma w niej interpretacji przytaczanej przez Weintrauba pieśni i nie ma całego cytowanego fragmentu książki Windakiewicza. Kupiłem też drugie (powojenne) wydanie i tu także nic! Weintraub wprowadził nas w błąd.

Wszystkie inne odwołania zawarte w recenzji, wszystkie inne cytaty są prawdziwe i bez trudu w książce Windakiewicza można je odnaleźć. Fragmentu z cytatem z Pieśni V o nocnej napaści na Kochanowskiego jednak w książce nie ma!

Mało tego Weintraub wprowadza nas w błąd podając w swej recenzji tytuł pieśni. Weintraub cytuje początek Pieśni XIV Fragmentów, a o nocnej przygodzie traktuje nie pieśń XIV, lecz pieśń V!

No i znów więcej pytań niż odpowiedzi. Dlaczego młody absolwent polonistyki tworzy taką mistyfikację? Dlaczego wkłada w książkę profesora coś, czego tam nie znajdziemy?

 

Im dłużej nad tym myślę, tym bardziej skłaniam się do dwóch opcji.

Obie wersje wychodzą z ust ambitnego, młodego bezczelnego polonisty.

Pierwsza brzmiałaby mniej więcej tak:

- Drogi Profesorze Windakiewicz! Co mi tu Pan Profesor będzie wyciągał fragmenty wierszyków i budował z nich życiorys Kochanowskiego, skoro pisze Pan o pierdułkach błahych niczym randki pod włoskim niebem, a nie pisze Profesor o tym kto, kiedy i dlaczego chciał zabić naszego wielkiego renesansowego poetę. Proszę sobie odpuścić te interpretacyjne nadużycia, bo za każdym razem, gdy Pan tak będzie czynił, to ja będę pytał o to, kto chciał zabić Jana Kochanowskiego! Pańska metoda prowadzi donikąd i tak naprawdę nie pozwala odpowiedzieć na żadne ważne pytanie dotyczące życia poety! Co najwyżej możemy się nieco pospierać o opis przeżyć podmiotu lirycznego. To wszystko Panie Profesorze – filologia to nie historia, a poezja to nie dokumenty z archiwów!

 

Druga wersja interpretacji mistyfikacji młodego Weitrauba układałaby się w taki komunikat:

- Drogi Profesorze Windakiewicz. Ja doskonale wiem jak napisać skrupulatną recenzję i powydziwiać nawet na błędy literowe…Jak Pan chce, to proszę sobie przeczytać ten artykulik do końca. Ale nie o to mi przecież chodzi. Sęk tkwi bowiem w tym, że skoro Pan Profesor pisze dwustustronicowe dzieło o Kochanowskim, to może warto poszukać odpowiedzi na pytanie, którego nawet Pan nie zadał:

- Kto chciał zabić Jana Kochanowskiego? Bo to jest moim zdaniem, pytanie zasadnicze!

 

Którą wersję mistyfikacyjną obstawiamy?

 

Ja wiem, że chcielibyście żeby zagadki które się tu mnożą rozwiązać tu i teraz, ale to nie takie proste, bo to jak zwykle dopiero początek. Jak potoczy się to dochodzenie?

Ano trzeba porozcinać 650 stronicową księgi zbiorowej z Międzynarodowej Sesji Naukowej zorganizowanej w 400 rocznicę śmierci Kochanowskiego, która miała się nie odbyć z paru dziwnych względów. Miał w niej uczestniczyć profesor Weitraub, którego w owym czasie obowiązywał zakaz przyjazdu do Polski.

Czekam także na wspomnienia profesora Weitrauba. Są wakacje, więc książki wędrują dużo wolniej. To kolejne kilkaset stron lektury, dlatego drugiego odcinka tej historii, zbyt szybko nie ujrzycie.

 

A póki co, dla tych których temat zainteresował, przedwojenna praca przedwojennego profesora, a także drugie wydanie jego dzieła (tu niestety jest inny układ stron i osoba, która wybierze to wydanie niestety nie dowie się jakie wydarzenie tak naprawdę opisał Windakiewicz na stronie 149 w wydaniu z roku 1930).

http://allegro.pl/listing/user/listing.php?us_id=45865448&order=m

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

tagi: zamach  kochanowski windakiewicz weintraub  weintraub  stanisław windakiewicz  jan kochanowski  spadek  firlej  pieśni  jan boner  bliscy kochanowskiego 

	betacool
	20 sierpnia 2017 23:12

28     6373    8 zaloguj sie by polubić