makulektura.pl

Makulektura nr 1

Dziwne dzieje dziwnej kolekcji. Rzecz o budowaniu na zgliszczach.
Część 1. Import, czy eksport?

Zbigniew Rewski.  Zagadnienia sztuki w działalności Hugona Kołłątaja.

Tę książkę kupiłem wiedziony dziwnym przeczuciem, że może poprowadzi mnie w okolice, które przed rokiem nieco odsłonił nam w swym wykładzie na targach w Bytomiu czcigodny Wincenty Polek.

https://www.youtube.com/watch?v=GLVOlqgspyg

Miałem cichą nadzieję, że ta mała porcja makulektury pozwoli odkryć coś nowego. Postanowiłem, że jeśli tak się stanie, to książka powędruje w ręce Mniszyska. Taki mały podarek za wytrwałe sianie ziaren prawdy i duchową opiekę…

Nie wiem ile osób miało tę książkę w rękach przede mną. Ktoś miał na pewno, bo na okładce jest odbicie stempla „Cena zniżona zł…gr…”. Chyba przeceniono ją z 22 na 5 złotych, ale wpis ołówkiem wyblakł i jest słabo widoczny. Natomiast od roku wydania (1953r.) stron tej książki nikt nigdy nie rozciął. 64 lata oczekiwała na pierwszego czytelnika.
Ktoś mógłby stwierdzić, że to pewnie kwestia tytułu. Tytuł musi zaciekawić. A ten chyba tylko straszył. Nawet nie. Strach to uczucie, z którym niektórzy chętnie się zmierzą. Ten tytuł musiał być po prostu niezwykle zniechęcający…
„Zagadnienia sztuki w działalności Hugona Kołłątaja” - rzeczywiście zachęt do lektury raczej niewiele, ale co tam - zajrzymy w tę otchłań zakurzonych treści...

Lektura rzeczywiście trochę staroświecka. Epokowe naleciałości w stylu:
„Dopiero prace (…) oparte na marksistowskiej metodzie naukowej w jedynie słuszny sposób przedstawiały H. Kołłątaja jako „przede wszystkim śmiałego burzyciela starego ładu w życiu społecznym, prekursora Polski burżuazyjnej, która stanowiła postęp wobec Polski feudalnej(…)”.
Tu warto na chwilę przystanąć. Zapamiętajmy przede wszystkim dwa słowa: „śmiały burzyciel”.
Dowiadujemy się, że H.K. był człowiekiem wszechstronnie wykształconym. Że w roku 1768 ukończył Akademię Krakowską. Potem wyruszył edukować się w Europie i tu ślad się dość gwałtownie urywa. Autor ma problem ze stwierdzeniem jakie zagraniczne uczelnie H.K. ukończył, bo na listach studentów żadnej z zagranicznych uczelni odnaleźć go nie jest w stanie. Ale to nie był w owych czasach problem, gdyż jak pisał Kołłątaj w jednym z listów: „we Włoszech (…) niezliczona liczba jest tych, którzy uczą prywatnie, jakem sam tego doświadczył (...)”.
Rewski pisze dalej tak: „Po pięciu latach studiów prawa i teologii wrócił Kołłątaj do kraju z papieską prezentą na kanonię krakowską. Tradycyjny u nas plan niezamożnego szlachcica, by zdobyć wiedzę i wstępne stanowisko jako podstawę do dalszego działania publicznego został uwieńczony powodzeniem(...)” – pisze autor.
Potem robi się jeszcze ciekawiej:
Rewski pisze o Hugonie K., że tuż po powrocie rozwinął „ożywione zabiegi nad ugruntowaniem swej trudnej dotąd sytuacji materialnej”. Uzyskuje kilka probostw (Krzyżanowice, Tuczępy, Mielec, Pińczów i Koniusza),  dokupuje mająteczków i dzierżaw rodziny Kołłątajów, kilka wiosek w Kieleckiem i Krakowskiem. Do tego „nabył on również z czasem nieruchomość w Warszawie na Solcu, gdzie umieścił swą „Kuźnicę” oraz kamienicę w Krakowie przy ul. Św. Jana 20. Jak zaznacza Rewski sprawa jest ważna, gdyż odsłania nam bazę ekonomiczną nie tylko publicznej, lecz i  prywatnej działalności Kołłątaja.
Ale to nie wszystko. Dowiadujemy się także, że „wrodzona zręczność Kołłątaja ułatwiła mu najpewniej nawiązanie stosunków z wybitnymi osobistościami, mecenasami sztuki i zbieraczami: zebrał nawet poważną kolekcję obrazów, którą przywiózł ze sobą do kraju”.

Z późniejszych inwentarzy kolekcji wynika, że było w niej 156 przedmiotów (głównie obrazów).

Cała reszta książki to roztaczanie nam obrazka o oświeceniowym erudycie, mecenasie sztuki, reformatorze, mężu stanu, czyli socrealistyczna proza hagiograficzna, a mówiąc językiem tubylczej młodzieży - „sweetfocia gimnazjalistki”.

Całość lektury pozwala nam jednak postawić szereg niewygodnych pytań i przypuszczeń, które  Rewskiemu jakoś nie przyszły do głowy.
Bo jakże to miałoby wyglądać? Niezamożny student, po opłacaniu prywatnych studiów ciągnie na wozach cenną kolekcję, złożoną z tylu obrazów? Dzieła sztuki  o wymiarach 2 na 3 łokcie - toż to przecież chyba cały konwój wozów z kuframi, bo przecież żaden miłośnik sztuki nie poniewierałby dzieł Poussina, Rubensa, czy Tiepola bez oprawienia w ramy.
No i jeszcze ta okazała lista nieruchomości nabytych tuż po odbytych studiach.
Skąd tak nagły przypływ gotówki tego nam autor nie wyjaśnia. Ale my możemy się głośno zastanowić, czy nie miało to związku z szalejącymi w owym czasie Komisjami Rozdawniczymi Koronną i Litewską.
Tak działalność owych instytucji opisuje Wikipedia:
„Według ówczesnych świadectw członkowie komisji dopuszczali się łupiestw i kradzieży, rozdzielając pomiędzy siebie lub swoich krewnych za bezcen dobra pojezuickie. Dobra i kapitały jezuitów przejmowali komisarze rozdawniczy, członkowie delegacji sejmowej, dworzanie i faworyci królewscy(…).
Wszelkie srebra kościelne oddano do mennicy nie wyłączając monstrancji.
W czasie likwidacji majątku dopuszczano się wielu malwersacji nagminnie dochodziło do przypadków korupcji.  Oblicza się, że nawet połowa materiału przesyłanego do mennicy mogła być przejęta na cele prywatne przez lustratorów i ich pomocników. Według ówczesnych świadectw, dochodziło do sytuacji, gdy ludzie klękali przed końmi, których szory były zrobione ze sreber pojezuickich znajdujących się na ołtarzach.
Ze sprzedaży naczyń kościelnych 1,5 mln złp przypadło Augustowi Kazimierzowi Sułkowskiemu, 600 tysięcy złp biskupowi wileńskiemu Ignacemu Jakubowi Massalskiemu tyle samo kanclerzowi Młodziejowskiemu. Znaczną sumę przekazano także królowi (...). Dopiero Sejm 1776 ustanowił komisję egzaminacyjną, która zajęła się działalnością KEN, komisji rozdawniczych i sądowych. Na wniosek biskupa płockiego Michała Poniatowskiego 22 października rozwiązał komisje rozdawnicze i sądowe, przelewając ich kompetencje na KEN(…)”.

No to teraz krótko o Komisji Edukacji Narodowej:
„Komisja powstała formalnie na mocy uchwały Sejmu z 14 października 1773. Przejęła dawne majątki skasowanego zakonu jezuitów. Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji był ksiądz Hugo Kołłątaj(…)”.

Czytaliśmy tu o pierwszej fali łupiestwa. Najprostszej do przeprowadzenia  i najefektywniejszej – srebro i złoto. Hugon chyba na tej fali nie popłynął. Być może był za młody, a być może ktoś ważniejszy stwierdził, że jeszcze nie jego kolej. Ale czy ktoś zapytał o dzieła sztuki i obrazy? Przecież ściany kolegiów jezuickich chyba nie wyglądały tak ascetycznie, jak protestanckie zbory?
Co się z nimi stało?  Otóż wydaje mi się, że zaopiekował się nimi nasz Hugon. I podejrzewam, że kierunek podróży większości dzieł był zupełnie odwrotny od sugerowanego przez Rewskiego. One do Polski wcale nie zawędrowały, lecz z niej wyjechały.
Zacytujmy kolejny ciekawy fragment naszej makulektury:
„Zasadniczą część kolekcji obrazów Kołłątaja przejął w trybie likwidacji jego długów zaprzyjaźniony z nim lekarz, baron Ludwik Strasser. Po śmierci Strassera, zamieszkałego w Łukówku (dwór koło Chełma Lubelskiego), w lipcu 1804 r. kolekcja przeszła w ręce jego spadkobierców. Dalsze jej losy nie są znane(…).
Rewski twierdzi, że Hugon bardzo żałował utraty tej najulubieńszej części zbiorów, ale cieszył się, że choć cztery obrazy ocalały z tej egzekucji i przeszły w ręce Stanisława Potockiego...
Tu pora na małe podsumowanie. Tylko cztery obrazy z „kolekcji” Kołłątaja są zidentyfikowane  i pozostają w Polsce. Z czego dwa namalowane przez sprowadzonego do Polski przez Hugona Kołłątaja - Dominika Estreichera,  więc nie przywiezione z europejskich studiów do Polski.
Żeby mieć jakie takie pojęcie, o jakie dzieła sztuki tu chodzi i o tym, co bezpowrotnie gdzieś zginęło, zamieszczam zdjęcie jednego z czterech „ocaleńców”, który uświetnia obecnie galerię muzeum w Wilanowie.

http://193.187.64.80/image.php/98_in_article/35_sztuka_rubens1599.jpg

Co do reszty obrazów”, to Rewski wyraża nadzieję, że może w przyszłości się odnajdą w Polsce lub w zbiorach zagranicznych…
W swej baśni Rewski twierdzi, że być może Kołłątaj nosił się z myślą odstąpienia kolekcji na rzecz szkolnictwa artystycznego, ale że stało się jak się stało, to do szkół przekazał jedynie kolekcję minerałów. Tyle zostało po naszym wielkim filantropie - „kamieni kupka”.

A my w następnym odcinku dowiemy się jakie były prawdziwe intencje i zamiary H.K., co do posiadanych przez niego obrazów, no i pójdziemy tropem innego zbioru – kolekcji medali Potockiego.

Na zakończenie dzisiejszej opowieści wyjawię Wam, co umożliwiło mi dalsze składanie części tych puzzli. To coś było już na pierwszej stronie wstępu, gdzie Rewski wymienia historyków, którzy zajęli sprawiedliwe stanowisko w sprawie zasług Kołłątaja i wymienia nazwisko jednego, którego osąd był znacznie surowszy. Ale powrót na pierwszą stronę odbył się okrężną drogą. Długo szukałem małego fragmentu tekstu, który zapadł mi w pamięć i nagle zniknął. Zły na siebie, że tak łatwo umykają mi ważne fragmenty zacząłem sprawdzać przypisy.

- Jeeeeest!!!

Przypis szósty ze strony 55:
„J.Morawinski, Galeria Wilanowska, Historia zbioru, rozdział IV: „Obrazy ze zbioru Hugona Kołłątaja i „sprawa o medale”, 1943, maszynopis w posiadaniu rodziny zmarłego historyka sztuki. Cenna ta praca, oparta na nieznanych materiałach źródłowych z wilanowskiego Archiwum Potockich, zwalcza zarzuty profesora T., pomawiające Kołłątaja o przywłaszczenie kolekcji medali St. K. Potockiego oraz drogocennych przedmiotów ze Skarbu Narodowego w r. 1794. Żałować należy, że studium J. Morawińskiego z dziejów kolekcjonerstwa nie ukazało się drukiem”.

No to mamy historię na małe śledztwo. Jest martwy autor cennej pracy, której nikt do dziś nie zna i pewnie nie pozna i mamy historyka (skróciłem nazwisko do litery "T" - bo bliżej poznamy go w następnym odcinku), który pomawia Hugona K. o kradzież medali.
Czyż nie piękny materiał na rozpoczęcie kolejnej części tej opowieści…

Wkrótce kontynuacja tej historii: cz. 2. Oświeceniowe Zaleszczyki.

	betacool
	20 maja 2017 11:25