Fejki Matejki, czyli  wikipedyczny rachunek różniczkowy

Jan Matejko, Stefan Batory pod Pskowem, 1872

 

Aleksander Brückner, Różnowiercy polscy, PIW, Warszawa 1962, nakład 3000 + 253 egz.,

s. 220

 

Ostatni wyjazd do Warszawy chciałem połączyć ze zwiedzaniem Muzeum Narodowego, by móc przyjrzeć się z bliska pewnemu medalionowi na obrazie przedstawiającym sławnego błazna namalowanego przez Matejkę. Niestety tam nie dotarłem. Utknąłem z dwiema moimi dziewczynami w okolicach starego miasta, więc zgodnie zdecydowaliśmy, że pójdziemy zwiedzić Zamek Królewski. Początkowe uczucie niezadowolenia z niewykonania zaplanowanej misji, dość szybko uleciało, bowiem i w muzeum zamkowym znajduje się wiele dzieł mistrza Jana, w tym kilka takich, które co prawda oglądałem w internetowych galeriach, ale chciałem im się móc poprzyglądać z bliska. Warto było. Mam nadzieję, że dzisiejszy wpis uświadomi nam, że koniec historii i koniec historii sztuki został odtrąbiony nieco przedwcześnie i że jest i jeszcze długo będzie co odkrywać...

Jak już nieraz pisałem, dziełom Matejki należy przyglądać się bardzo uważnie, ale o tym, że powinniśmy się również skupić na projektowanym przez mistrza ramom do obrazów, wspomniałem jak dotąd jedynie raz. 

Wyobraźcie sobie, że oto stoję przed płótnem, które umożliwiło Matejce kupno pokołłątąjowskiego dworu w Krzesławicach, czyli miejsca w którym splata się kilka opisywanych przeze mnie historii – i  tych o Kołłątaju i tych o Rzeczpospolitej Babińskiej (krzesławicki sad stanowił tło dla gromady renesansowych tuzów). Stoję przed tym obrazem, patrzę na króla Stefana, na czarny habit Possevina, którego dłonie układają się tak, jakby nad bochnem chleba odprawiał egzorcyzmy i nagle przypominam sobie, o tym o czym Wam kazałem pamiętać - ramy! Nikt, stojąc przed obrazem bogatym w osoby, treści, szaty, oręże i zbroje nie zerknie  na ramy.

Patrzę więc i przez chwilę własnym oczom jak najbardziej wierzę. W górnych rogach – herb Polski i litewska Pogoń. Na dole, widzę po swojej prawej Zęby – herb Batorego. Za to z dołu po lewej – nie mogę uwierzyć – wąż zjadający człowieka. Toż to herb Bony! Na dodatek, herb ewidentnie wskazany przez leżący u stóp króla, drzewiec ruskiej chorągwi.

Historia herbu nie jest w pełni rozpoznana. Legenda mówi, że przodek rodziny Viscontich, książę Umberto, miał otrzymać we władanie Księstwo Mediolanu po zabiciu smoka pożerającego lokalnych mieszkańców. Jako, że niebezpieczna misja się powiodła, to gadzina pożerająca człowieka trafiła do herbu jego rodu. Jest także inna wersja, która wywodzi herb z historii mediolańskich krzyżowców walczących pod herbem węża, którzy po udanej krucjacie włożyli w pysk gada postać niewiernego.

Czy powinniśmy zatem uznać, że w oczach Matejki, Moskwa była smokiem pożerającym lokalnych mieszkańców? A może powinniśmy się przychylić do wersji, że to protoplaści Rosjan byli  niewiernymi, których należało „pożreć” i że król Stefan zgotował im krucjatę? Jak widzimy jedno proponowane rozwiązanie zagadki, literalnie kłóci się z drugim. Pozostaje więc zasadnicze pytanie, dlaczego na ramie do obrazu traktującego o Batorym, pojawia się ten zalatujący włoszczyzną herb? Wszak Bona zakończyła swój żywot w roku 1557, a Batory oglądał zgięte ruskie plecy mniej więcej ćwierć wieku później. Czy Matejko mógł się aż tak pomylić, czy może chciał nam, w ten perfidnie nieadekwatny do prawdziwej historii sposób, zwrócić uwagę na ewidentny „fejk”,  tak byśmy zaintrygowani podążyli jego tropem.

Z cyklu błazeńskich historii doskonale wiemy, że nic się nie dzieje bez przyczyny. Cóż mogłoby być zatem owym powodem? Dlaczego mistrz Matejko podrzucił nam takie jajo węża?

Napiszę tu o jednej z opcji, którą warto rozważyć, a jeśli wszystko pójdzie zgodnie z realizowanym planem, to kolejna (nieco zmodyfikowana) koncepcja znajdzie się w papierowym wydaniu „Szkoły Nawigatorów”.

Już nie raz pisałem, że internet to medium, które podsuwa wiele tropów. Niektóre okazują się zwodnicze, inne bardzo ciekawe i otwierające drogi do kolejnych poszukiwań.

Po wstukaniu w wyszukiwarkę fraz „Batory” i „Bona” na tak zwanym "pudle" wyświetlił mi się link do starego artykułu „Newsweeka” p.t. „Medycy i magicy, czyli zabójcze kuracje Stefana Batorego”. 

Przyznam, że go nie przeczytałem i potraktowałem go w sposób wybitnie wybiórczy, bowiem gdy do wyszukiwarki dodałem słowo „lekarz”, wyskoczyła mi fraza z tego artykułu i brzmiała ona tak:

„Przyboczny lekarz Stefana w Siedmiogrodzie, arianin Jerzy Blandrata”.

Odszukanie postaci w wikipedycznem „Kto jest kto” było kwestią kilku sekund. Notka nie jest długa więc przytoczę ją w całości, bo istotne jest również to, jakiej wiedzy nam w notce oszczędzono, a którą postaram się pieczołowicie uzupełnić.

„Giovanni Giorgio Biandrata, pol. Jan Jerzy Blandrata (ur. ok. 1515/1516 w Saluzzo, zm. 5 maja 1588 w Gyulafehervar) – włoski lekarz, teolog, działacz reformacyjny (kalwinski i unitariański) w Polsce i na Litwie. Syn Bernardina Biandraty. W Krakowie był lekarzem królowej Bony w latach 1540–1544. W 1556 wyjechał do Genewy, gdzie przyjął kalwinizm. Już 2 lata później zmuszono go do wyjazdu z tego miasta z powodu poglądów unitariańskich i wrócił do Polski w 1558. Tu włączył się aktywnie w działalność ruchu ewangelicko-reformowanego i w 1560 został wybrany seniorem (przełożonym) zborów w Małopolsce.

Był jednym z głównych propagatorów ruchu antytrynitarskiego w Polsce i z tego powodu pozostawał w konflikcie z Kalwinem, który pisał do polskich kalwinistów listy, ostrzegające ich przed rozłamową działalnością Biandraty. Na skutek konfliktu z małopolskimi ewangelikami reformowanymi, Biandrata zaczął szukać protektorów i znalazł takie poparcie na Litwie u księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego oraz u Jana Kiszki z których pomocą stworzył silną frakcję litewskich braci polskich. Biandrata napisał wiele dzieł teologicznych, w tym dzieła negujące istnienie Trójcy Świętej oraz zaprzeczające boskości Jezusa, co przyniosło mu sławę wybitnego teologa unitarianizmu. 

W 1563 wyjechał do Siedmiogrodu, gdzie został lekarzem i doradcą Jana Zygmunta Zapolyi. Od 1571 pracował dla Stefana Batorego i wykonał dla niego szereg ważnych zadań, m.in. przyczynił się do jego wyboru na króla Polski podczas sejmu elekcyjnego w 1575. 

Gdy był w podeszłym wieku, zaopiekowali się nim jezuici, którzy daremnie usiłowali go skłonić do przyjęcia katolicyzmu”.

Przyznam, że biogram osobliwy, by nie rzec osobliwie renesansowy. Oto bowiem wykwalifikowany specjalista od sekretów kobiecego ciała, stał się po pewnym czasie specem od dogmatów religijnych, a już za chwilę był skutecznie lobbującym dyplomatą. To właśnie Biandrata jako pierwszy podczas elekcji zaproponował kandydaturę Batorego. A wkrótce potem, ta zdawałoby się zupełnie beznadziejna personalna oferta, wygrała w cuglach, bijąc mało skuteczny „senacki” wybór Maksymiliana II.

Zacznijmy jednak od początku, czyli od uzupełnienia faktów podawanych przez naszą (nieco lakoniczną w przypadku Biandraty) wikipedię. Włoski wpis dodaje, że Giorgio urodził się w rodzinie, która była potężna (potente famiglia), a studiował w Montpellier. Musiałby mieć niesłychanego pecha, by nie zetknąć się tam z Nostradamusem. My znamy go głównie z jego centurii, ale był on także medykiem. Być może nie bez znaczenia dla dalszej części tego wpisu okaże się fakt, że Michel de Nostredame był z pochodzenia Żydem. Jego ojciec Jaumego de Nostradame  handlował  zbożem dorabiając jako notariusz. Dziadek, przeszedł na katolicyzm ok. 1455, przybierając imię Pierre (Piotr) i nazwisko „Nostradame”.

Nostradamus studiował medycynę na uczelni w Montpelier, a po trzech latach został licencjatem w tej dziedzinie. Pragnął zrobić doktorat, lecz zazdrosne środowisko lekarzy postanowiło uniemożliwić mu dalszą karierę naukową. Wyśmiewali jego umiejętności: leczenie ziołami i nieznanymi specyfikami, które szły w poprzek, królującemu dotychczas sposobowi kuracji, czyli upuszczaniu krwi (Nostradamus był temu przeciwny). Mimo wszystko (głównie dzięki wstawiennictwu pacjentów oraz innych studentów) otrzymał doktorat i przez rok został na uniwersytecie jako wykładowca. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że był w tym czasie nauczycielem Biandraty. 

Przyznam jednak, że to wcale nie znajomość z francuskim medykiem, potrafiącym nadzwyczaj trafnie przewidzieć śmierć współczesnych mu władców, zaintrygowała mnie najbardziej.

Moim zdaniem dużo ciekawsza jest pewna czasowa koincydencja. Chodzi mianowicie o wyjazd Bony z Polski. Było to w 1556 roku. Co ciekawe w tym roku Polskę opuścił także Biandrata. Wikipedia stwierdza, że wyjechał do Genewy, a nie do Włoch, a wrócił do Polski już w 1558 roku, zaliczając imponujący awans z dworskiego ginekologa na naczelnego teologa unitarianizmu. Nieco inaczej okoliczności wyjazdu Biandraty, w „Różnowiercach polskich” opisał Aleksander Brückner. Przeczytajmy uważnie, bowiem wojażowy ornament naszego Włocha ułoży się w nieco bardziej wysublimowany, niż serwowany przez wikipedię, wzór:

„Był on [Jerzy Blandrata (Biandrata)] niegdyś lekarzem Izabeli  węgierskiej; wrócił potem do Włoch, lecz musiał r. 1557 przed inkwizycją do Genewy się schronić; uchodząc stąd przed Kalwinem, któremu cały rok pytania i wątpliwości dogmatyczne przedkładał, udał się do Polski, a potem (r. 1563) za Janem Zygmuntem, jako jego lekarz przyboczny do Siedmiogrodu, gdzie w  rozwoju religijnym kraju bardzo zaważył”.

Z tekstu Brücknera wynika więc, że Biandrata do Genewy uciekał z Włoch i że ścigała go inkwizycja. Ten fakt, czyni podróż Biandraty jeszcze bardziej skorelowaną czasowo i przestrzennie do peregrynacji królowej Bony, a mnie uczynił jeszcze bardziej dociekliwym.

Przyjmuje się, że bezpośrednią przyczyną otrucia Bony, była ogromna pożyczka udzielona Filipowi Habsburgowi. Mnie zdumiewa fakt, że wyrażona przez Bonę chęć powrotu do Polski, już za taką przyczynę uważana raczej nie jest. Krzysztof Żaboklicki (historyk literatury) napisał, że trucicielska akcja nastąpiła w momencie, w którym królowa opowiedziała o swych zamiarach swej pokojowej mniszce:

„Po opisaniu zwierzeń uczynionych przez królową swojej pokojowej mniszce (…) anonimowy autor (…) (C. Farina?) twierdzi, iż Pappacoda poprosił jednego z lekarzy Bony, Giovanniego Antonio z Matery, którego sam wcześniej zatrudnił u królowej i który był „znakomitym mistrzem w sztuce podawania trucizny o opóźnionym działaniu, i wszystkich rodzajów”, aby ten otruł Bonę za 500 dukatów. Lekarz zgodził się i sam przy tej okazji zginął, wypiwszy przez pomyłkę część trucizny przeznaczonej dla swej przyszłej ofiary (musiał by nieco roztargniony); umierając wyznał podobno swe zbrodnie, było już jednak za późno, aby jej zapobiec…”.

Teoria, że medyk podający truciznę „był nieco roztargniony” jest moim zdaniem nieco (a może raczej niecnie) naiwna. Jego śmierć wynikała z faktu, że Bona kazała próbować, tego co jej podawano. Równie prawdopodobne jest, że Pappacoda zacierał momentalnie ślady spisku na życie królowej, bowiem kilka osób z  otoczenia Bony bardzo szybko rozstało się z tym światem. Musimy o tym pamiętać, bowiem medyk bezpośrednio odpowiedzialny za otrucie władcy narażał się dużo bardziej niż osoba zlecająca.  Co istotne między pierwszą, a drugą próbą otrucia Bony, zmieniła ona testament o czym możemy przeczytać w tekście Tomasza Saneckiego: „Tajemnica testamentu Bony Sforzy. Dlaczego musiała umrzeć?”.

„18 listopada Bona poczuła się znacznie lepiej i w obecności swego sekretarza zamkowej kancelarii Scypiona Catapani odtworzyła wypadki dnia poprzedniego, nakazując anulować testament. (…) Nowy testament zawierał sporo zmian. Królowa Bona odwołała legat dla Filipa II i cały swój majątek przekazała synowi Zygmuntowi II Augustowi, zaś w razie jego bezpotomnej śmierci majątek miała dziedziczyć jej córka Izabela, królowa Węgier wraz z synem Janem Zygmuntem Zapolyą”.

Jak już wiemy z Brücknera, pozostający gdzieś w cieniu (ale chyba także w pobliżu dworu Bony) Biandrata miał się wkrótce zaopiekować Izabelą (najstarszą córką Zygmunta Starego i Bony) i jej synem jako lekarz.

XIX-wieczne wyobrażenie Izabeli Jagiellonki w narodowym stroju węgierskim

O opiece roztoczonej nad Izabelą nie wiemy nic, prócz tego co podpowiedział nam Brückner, że Biandrata był jej „przybocznym lekarzem”. Izabela zmarła w wieku czterdziestu lat 15 IX 1559, czyli w nieco mniej niż dwa lata, po uwzględnieniu jej przez Bonę w swoim poprawionym testamencie.

Od tej pory władzę w Siedmiogrodzie sprawował jej dziewiętnastoletni syn Jan II Zygmunt Zápolya. O tym, w jaki sposób zaopiekował się Biandrata jej synem opowiedział nam w swym dziele o różnowiercach, nieoceniony Brückner. Ale zanim dojdziemy do jądra jego opowieści. Powinniśmy się dowiedzieć jakim młodzieńcem był Jan II Zygmunt Zápolya. Otóż był on wychowany jako katolik, jednak jak nam podpowiada wikipedia, pod wpływem swojego lekarza nadwornego, Jerzego Blandraty przeszedł na luteranizm, a następnie na kalwinizm. W dorosłym życiu znaczny wpływ wywarł na niego Ferenc Dávid, który przyczynił się do tego, że Jan Zygmunt zmarł jako unitarianin. Z wikipedii dowiadujemy się również, że Jan II Zygmunt był wykształconym człowiekiem, mówił ośmioma językami, był miłośnikiem książek i finansował pobyt Balinta Bakfarka w Siedmiogrodzie.

O  Bakfarku – wybitnym lutniście już kiedyś wspominałem. Otóż przez wiele lat buszował on po dworze Zygmunta Augusta. W sumie nie wiadomo, co się tak naprawdę stało, ale w roku 1566, nagle stracił on zaufanie polskiego króla. Podobno okazał się on szpiegiem pruskiego księcia Albrechta Hohenzollerna i został zmuszony do ucieczki. W 1568 roku wrócił on do miejsca pochodzenia - do Transylwanii, gdzie przebywał do 1571 r. Nieco więcej o okolicznościach dotyczących wydarzeń tuż po jego ucieczce z Polski, mówi angielska (bo przecież nie polska) wikipedia:

„Nie wiadomo dokładnie, ale najwyraźniej zrobił coś, co sprowokowało gniew króla, i ledwo miał czas uciekać, zanim wojska polskie splądrują jego dom i zniszczą jego mienie”. 

Jak widzimy nieruchomość Bakfarka została dość szczególnie potraktowana przez Zygmunta Augusta, bowiem bardzo dokładnie przebadana przez jego wojsko. Na tle polskiej renesansowej tolerancji, sposób oględzin pozostałości po wybitnym lutniście, wydaje się być wybitnie nietypowy.

Ja pójdę tym tropem wytyczonym przez zygmuntowskich wojaków i proponuję, by nieco bliżej przyjrzeć się pozostawionej po Bekfarku partyturze, zamieszczonej oczywiście w wikipedii angielskiej, a nie w trochę ułomnej naszej lokalnej:

Nie czynię tego bez powodu, bowiem "nasz" uciekinier przebywał w Transylwanii do 1571 roku. Zdążył spotkać tam Biandratę i być świadkiem tego, jak w wieku trzydziestu jeden lat, oddawał ducha Jan II Zygmunt Zápolya.

Z kronikarskiej pieczołowitości musimy dodać, że ów młody władca umarł ledwie cztery dni po ratyfikacji układu w Spirze, w którym zrzekł się tytułu królewskiego. Wraz z jego śmiercią wymarł ród Zápolyich. Jak się domyślacie, okoliczności zgonu Jana II Zygmunta (o których szczęśliwie wspomina w swej książce Brückner) były dość szczególne. Nie mniej zajmujący jest nagrobek tego władcy, który w naszej wikipedii jest przedstawiony w sposób hańbiąco mglisty.

Dużo więcej detali przedstawiają nadzwyczajne zdjęcia wykonane przez Pawła Mazura, który zgodził się na to, by wykonane przez niego zdjęcie uświetniło ten tekst.

Serdecznie mu za to, w imieniu swoim i wszystkich, którzy czytają ten tekst, dziękuję. Podziwiajmy różnicę jakości i zerknijmy na inne prace pana Pawła, obrazujące jak imponująco wyglądała kultura materialna Siedmiogrodu. Zauważmy też różnicę między klasą zdjęć Pawła Mazura, kontrastującą z koszmarnym produktem fotografiopodobnym, serwowanym nam przez polską wikipedię.

Oto rzeczony sarkofag - złowrogi lew kładzie swą łapę na władcy, którego nogi unieruchamiają dwa inne kudłate stwory. Spójrzmy jeszcze na twarz człowieka, który na cztery dni przed śmiercią zrzekł się królestwa. Ten człowiek nie ma twarzy! 

Zapędziliśmy się nieco. Wróćmy tymczasem do inicjału partytury Bekfarka.

Mamy tu renesansowego uczonego, który pochyla się nad kociołkiem. Cóż w nim gotuje, skoro czuwa nad nim wąż, a obok kibicuje dziwna postać, która niczym biblijny władca insektów, więzi na wątłej nici jakiegoś owada?

Ten obrazek otworzy mój kolejny wpis, w którym splotą się jakże wątłe nici życia Jana II Zygmunta, ledwie wspomnianego tu Ferenca Dávida, Bony i Batorego. Sięgniemy też do książki Hermana Zdzisława Scheuringa "Czy królobójstwo?".

Ta książka zupełnie słusznie kilkukrotnie Jerzego Biandratę wspomina; i chyba zupełnie niesłusznie pozostawia go nieco w cieniu. Możemy być za to pewni, że Biandrata wolałby w tym cieniu dozgonnie pozostać.

Zachęcam także do sięgnięcia po ostatnie dostępne numery śródziemnomorskiej "Szkoły Nawigatorów", bowiem niektóre wiatry będą nas ewidentnie spychać w stronę cichego bohatera artykułu "Galernicy bankowości".

O ile mój kolejny tekst nieco objaśni nam kolejne wielkie dziejowe role odgrywane przez Biandratę, o tyle kwestia, dlaczego herb Bony pojawił się na ramie obrazu, traktującym o Batorym, pozostaje otwarta. Matejko wyprzedził wszak swym dziełem i książę Scheuringa, i książkę Brucknera i raczej nie miał wiedzy na temat nietypowych farmakologicznych ciągot Biandraty. O otruciu Bony wiedział na pewno, bo świadczy o tym jeden z pierwszych namalowanych przez niego obrazów. Pytanie, czy wiedział o otruciu Batorego, czy może chciał, by w przyszłości ktoś przeprowadził w tej sprawie jakiś "ramowy" dowód?

P.S. Nie wiem kiedy zamieszczę kontynuację tego wpisu. Póki co pracuję nad alternatywnie kompatybilną wersją tej historii przeznaczoną do numeru „pruskiego” SN. Mniej cierpliwym polecam książeczkę Brucknera, z której niedługo wybiorę do dalszego ciągu dochodzenia kilka smakowitych kąsków:

https://allegrolokalnie.pl/oferta/aleksander-bruckner-roznowiercy-polscy

 

---

tagi: nostradamus  stefan batory  bekwark  siedmiogrod  bona  giorgio blandrata  jan ii zygmunt zapolya  izabela jagiellonka  aleksander bruckner  pappacoda  jan jerzy biandrata  paweł mazur 

	betacool
	18 lutego 2020 20:20

55     12420    28 zaloguj sie by polubić