Rembrandt, Uczta Baltazara, 1635

 

Heinrich Graetz, Historia żydów, tom trzeci, s. 700, reprint z 1990 r

 

Gdybym zapytał o to, co pamiętamy o tak zwanej rewolucji cen , to okazałoby się, że większość z nas rzekłaby o hiperinflacji wywołanej gwałtowną podażą zdobytych i wydobytych w obu Amerykach kruszców. Podobno stan wywołanej tym zjawiskiem zapaści, dotknął przede wszystkim Hiszpanię, która nie była w stanie sobie poradzić z szalejącym dobrobytem i skończyło się to fatalnie, o czym mowa w wielu artykułach. Ot, choćby w takim, autorstwa Pawła Łepkowskiego o dramatycznym tytule – „Złoto, które zrujnowało Hiszpanię” i o nie mniej dramatycznej treści:

„Hiszpania żyła ponad stan, bez wystarczającej produkcji własnej. Pozornie bogata we wszystkie skarby amerykańskie, ubożała bezustannie, a kiedy zdała sobie z tego sprawę, nie miała już ani środków, ani ochoty, by się podnieść". Złote stulecie Hiszpanii kończyło się finansową zapaścią, której przejawem było nieznane dotąd zjawisko wielkiej inflacji oraz kulturowego marazmu przejawiającego się w skrajnym konsumpcjonizmie. Ceną za kryzys była utrata wielu kolonii na rzecz brytyjskiej, holenderskiej i francuskiej konkurencji.

To jednak nie wszystko. Otóż wikipedia podaje, że owo rewolucyjne kruszcowe zjawisko było również złotym gwoździem do trumny Hanzy:

„Ostatecznie Hanza utraciła pozycję w wyniku wielkich odkryć geograficznych i ustanowienia szlaków morskich łączących Europę z Ameryką i Indiami oraz przywozu dużej ilości kruszców do bicia monet”.

Naszym prostackim rozumkom wydaje się, że prywatnie umielibyśmy sobie poradzić z każdą ilością szlachetnego kruszcu, a tu okazuje się, że dla takich organizacji jak hiszpańskie imperium, czy wielki i świetnie zorganizowany związek kupiecki nie było większej klęski niż taki „złoty strzał”. Nasz nieco bardziej prywatny ogląd rzeczywistości doznaje krótkotrwałego szoku, ale musi się poddać mocno brzmiącym argumentom życia ponad stan, braku produkcji własnej, finansowej zapaści i kulturowego marazmu. Co, ciekawe władcy ówczesnego świata korzystając z alchemicznych retort, ekspedycji poszukujących mitycznego Eldorado, albo po prostu z kredytu, dążyli do tego, by dysponować możliwie dużymi ilościami szlachetnych kruszców. Niestety nie czytali oni dzisiejszych historyczno-gospodarczych opracowań i nie zdawali sobie sprawy z tego, że ściągali na swe głowy plagę gorszą niż wszystkie egipskie i to razem wzięte.

Ja celowo tu owe starożytne plagi przywołuję, bowiem nacja, która potrafiła sobie z nimi wyśmienicie poradzić i przekuć je w klęskę egipskiego mocarstwa, a przy okazji w swój własny sukces, była poniekąd predystynowana do tego, by i ze srebrnym i złotym "paskudztwem", dać sobie radę.

Nie dziwcie się więc, że poszukałem opisu sposobu na przekucie owych fatalnych kruszców w sukces.

Ślad transmutacji śmiertelnego zagrożenia w akcję zakończoną powodzeniem, odnalazłem u niemieckiego historyka żydowskiego pochodzenia, czyli w dziele Heinricha Graetza, który pisał tak:

„Złoto nagromadzone w Hiszpanii od czasu odkrycia Ameryki, znajdowało się po części w rękach marranów” (T3, s.346)

To jest ciekawa informacja, bowiem Żydzi (którzy chcąc przetrwać w katolickiej Hiszpanii musieli się przechrzcić i w tajemnicy przed władzą praktykować swoją wiarę) także nie zdawali sobie sprawy ze złowrogości gromadzonych przez nich kruszców. Kto wie, może gromadząc owo zagrożenie, przyczyniali się przy okazji do zjawiska hiszpańskiej hiperinflacji, tego nam niestety współcześni naukowcy nie wyjaśniają. Najciekawsze jest jednak to, że Graetz umieścił ten fragment opisując moment, gdy marrani odnaleźli swą nową przystań i z ową przynależną sobie częścią złota, zawędrowali do Amsterdamu.

Filip II doczekał się, jak to pięknie ujął Graetz, tego że : „dwa narody, których najserdeczniej nienawidził i najkrwawiej prześladował, Niderlandczycy i Żydzi, podały sobie niejako rękę do zniszczenia jego dzieła. Alebowiem emigracja Żydów portugalskich okazała się dla Holandii korzystną. Była ona przedtem jednym z najuboższych krajów. Zaciekłe, niszczące wojny zubożyły ją jeszcze bardziej. Przeto kapitały, które przybysze marrańscy przywozili do Amsterdamu, były nader pożądane i wyszły na dobre całemu krajowi. Tylko z ich pomocą mogli Niderlandczycy założyć fundamenty swojej przyszłej wielkości, wydzierając handel indyjski połączonych z Hiszpanią mezaliansem Portugalczyków. Dopiero kapitały marrańskie umożliwiły założenie wielkich towarzystw zamorskich i wyekwipowanie wypraw handlowych. A stosunki, które łączyły Żydów portugalskich z potajemnymi współwyznawcami z posiadłości indyjskich Portugalczyków, sprzyjały przedsięwzięciom holenderskim”.

„Amsterdam, ta Wenecja północna, stał się tedy na początku wieku siedemnastego nowym dla Żydów ogniskiem; słusznie też nazwali go oni swoją nową Jerozolimą. Stał się z czasem dla plemienia żydowskiego mocną arką w nowym potopie. Z każdym procesem o judaizację, wytoczonym przez Inkwizycję w Hiszpanii i Portugalii tamtejszym marranom, z każdym stosem (...), rosła liczba członków gminy amsterdamskiej; rzekłbyś, że fanatycy uwzięli się wyludnić kraje arcykatolickie, by zaludnić i zbogacić kacerskie stany Niderlandów”. (T 3. s. 346)

O programowym kacerstwie, czy też zdeklarowanej herezji tych amsterdamskich przybyszy, intrygująco pisał także inny (dla odmiany polski) historyk żydowskiego pochodzenia – Majer Bałaban. To jest postać, która ewidentnie zasługuje na osobną notkę. Ja tylko zasygnalizuję, że ani data, ani okoliczności (pogłoski o samobójstwie) jego śmierci nie są do dziś znane. Wiemy tylko tyle, że w getcie warszawskim kierował Wydziałem Archiwalnym Judenratu, a wiosną 1940 roku, na polecenie władz, wraz z urzędnikiem Gminy i dwoma robotnikami, zajmował się rekwirowaniem ksiąg żydowskich. Widocznie nie było to zajęcie gwarantujące długowieczność...

Ale ja dziś nie o tym, więc wracajmy do nowej Jerozolimy herezji, czyli Niderlandów:

„Do nowego państwa, uwolnionego z więzów absolutyzmu i Inkwizycji poczynają się zbiegać wszyscy uciskani i prześladowani, jako to hugenoci francuscy, protestanci niemieccy, a rychło także marrani hiszpańsko-portugalscy, którzy przywożą ze sobą swe skarby i przedsiębiorczość”.

Mejer Bałaban, Historia i literatura żydowska(T. 3, s. 126)

To także ciekawy fragment, bo doskonale pokazuje, że Amsterdam niczym ogromny magnes przyciągnął za maranami wszelkie odłamy herezji, a także ich skarby i przedsiębiorczość. A może tym magnesem wcale nie było miasto budowane na bagnach, lecz właśnie skarby marranów. Jak by nie było, w absolutystycznej Hiszpanii pozostało tylko mgliste wspomnienie po marranach, które przybrało postać inflacji. Gdy spojrzymy na hasło „rewolucja cen” w internetowej encyklopedii PWN, to okaże się, że rosnące ceny potrafiły pojawiać się niespodziewanie także w innych krajach:

„W Hiszpanii gwałtowny wzrost indeksu cen nastąpił w 1. połowie XVI w., co było spowodowane przywozem olbrzymich ilości metali szlachetnych (głównie srebra) z hiszpańskich kolonii w Ameryce, wolniej zaś rósł w 1. połowie XVII w., natomiast w Wielkiej Brytanii w 2. połowie XVII w. ceny wzrosły o 500% w porównaniu z 2. połową XVI w. (…)

W niektórych krajach (Francja, Anglia) zjawisku rewolucji cen towarzyszyło rozwieranie się nożyc między cenami (wzrost) i płacami (spadek)”.

Fenomenu angielskiego wzrostu cen nikt gwałtownym przypływem kruszców już nam nikt nie tłumaczy, ale pojawia się przy tej okazji taka ilość poważnych przyczyn powodujących inflację, że prosta logika zwyczajnie wysiada: eksplozja demograficzna, wzrost potrzeb finansowych dużych państw, rozwój manufaktur, wzrost kosztów rozszerzającej się ekspansji kolonialnej, zmiana struktury społecznej wsi i postępująca urbanizacja. Oczywiście najbardziej uderzające jest to, że w „niektórych krajach” płace spadały, a ceny rosły. I tu już prostej logiki użyć możemy, bo z czym to się je, doskonale wiemy – takie tendencje w gospodarce oznaczają zazwyczaj powszechne i permanentne niedożywienie. Wiarygodne wytłumaczenie zjawiska pustego dna garnka, nadmiarem kruszców, które znalazły się w gospodarczym obiegu, tak zwanej kupy za bardzo się nie trzyma. Stąd zapewne te encyklopedyczne sprawcze siły wyższe, czyli zmiana struktur, wzrost kosztów, urbanizacja…

To może być oczywiście niefortunny zbieg okoliczności, ale Graetz i Bałaban twierdzą, że potomkowie iberyjskich marranów zaczęli swą (nieśmiałą początkowo) ekspansję na Wyspy Brytyjskie właśnie w drugiej połowie XVII wieku. Początku wielkiej zmiany relacji między Żydami a Anglikami, starozakonni mistycy upatrywali w roku 1648. Był on ponoć „zapowiedzią przyjścia czasu łaski”. W owe kabalistyczne oczekiwania wspaniale wpisał się Cromwell, o którym Graetz rozprawiał z niekłamanym zachwytem:

„On i jego oficerowie nie byli to chciwi krwi i łupu lancknechty, lecz pełni ducha bojownicy boży, którzy chcieli zaprowadzić nowy porządek moralny (…) Wojacy purytańscy, jak niegdyś Machabeusze, mieli miecz boży w dłoni, a chwałę bożą na ustach”. Cromwell i jego żołnierze czytali Biblię przed bitwą i po bitwie. Atoli nie z Nowego Testamentu mogły czerpać „Okrągłe głowy” swój animusz rycerski, lecz tylko ze Starego. Biblia chrześcijańska ze swymi postaciami esseńsko-mniszymi nie nastręczała żadnych wzorów wojownikom, którzy musieli zwalczać wiarołomnego króla, fałszywą arystokrację i obłudnych kapłanów. Tylko wielkie postacie bohaterskie Starego Testamentu, które miały bojaźń bożą w sercu, a miecz w dłoni, ci zarazem narodowi i religijni szermierze mogli służyć purytanom za przykład (…)”. (s.379).

Podbudową teoretyczną zbliżenia synów Albonu z synami Izraela zajął się inspirowany przez Menasse Ben-Izraela, Edward Nicholas, pisząc apologię szlachetnej narodowości żydowskiej:

„Zdaniem apologety liczne cierpienia, którymi nawiedziła ojczyznę wojna religijna i domowa, są sprawiedliwą karą za prześladowania Świętych i ulubieńców Boga, czyli Żydów”.

Stąd już była krótka droga, by naród wybrany mógł, przy ewidentnym poparciu Cromwella, wrócić do Anglii. Budowa fundamentów odnalezienia nowej ziemi obiecanej polegała na uzależnieniu władzy od kredytu. "Zw" komentując moją poprzednią notkę i odnosząc się do wojen angielsko-holenderskich napisał:

„Trzy wojny Anglików nie robią wrażenia jakichś poważnych przedsięwzięć. Po pierwszej nie wykorzystano zwycięstwa, druga skończyła się kompromitującą klęską floty, trzecia pokazem możliwości holenderskiej propagandy. W 1688 roku nie było już "upartych i zdeterminowanych Angoli". (...) Dopiero wpompowanie ogromnych pieniędzy w wojsko i flotę stworzyło nowych bohaterów”.

To bardzo trafny komentarz. Trzy tury morskich wojen zmieniły przede wszystkim to, że władcy i Anglii i Niderlandów musiały coraz bardziej zabiegać o ich finansowanie. Nam wypada podkreślić fakt, że zmagania na morzach mają to do siebie, że są nadzwyczaj drogie, a wyposażenie armii nie wpada w ręce zwycięzców, lecz czesto ląduje na dnie morza, pozostawiając prowadzących takie zmagania z pustymi rękami i pustymi państwowymi sakwami. Jedynym dla nich ratunkiem pozostaje wtedy kredyt i spełnianie postulatów i warunków stawianych przez tych, którzy są go w stanie zaoferować.

Kolejną kwestią do naszych ewentualnych rozważań jest to, czy to aby nie prowadzone wojny powodowały zjawisko, rosnących cen i spadających płac. Piszę o naszych rozważaniach, bo historycy i tworzone przez nich encyklopedie jakoś tych zjawisk nie łączą…

A teraz pora, by wrócić do obrazu Rembrandta „Uczta Baltazara”, który umieściłem na początku wpisu. W przedziwny sposób obraz ów także opowiada o inflacji... 

Ale od początku. Otóż niderlandzkiemu mistrzowi bardzo zależało na autentyczności umieszczonej na obrazie inskrypcji i z tego powodu konsultował się w tej sprawie z żydowskim uczonym... Samuelem Menasahem ben Israelem. Tak, tak tymże samym, z którym potem tak owocnie konsultował się autor apologii synów Izraela Edward Nicholas i sam Olivier Cromwell.

A gdzie tu - zapytacie - inflacja? Otóż, odnalazłem interpretację tego dzieła autorstwa Piotra Niewiadomskiego, która opowiada ni mniej ni więcej, tylko o utracie wartości. Wczytajmy się w jej fragment:

„Rembrandt w ciekawy sposób zmierzył się tajemnicą tego słynnego napisu. Tekst, który Biblia Tysiąclecia podaje jako: „mene, mene, tekel ufarsin”, a co ks. Wujek bardziej swojsko wykłada „mene, thekel, phares” jest najczęściej odczytywany jako przysłowie aramejskie (bądź hebrajskie), oznaczające rozmienianie monet na coraz mniej wartościowe. Byłaby to aluzja do upadku władzy w Babilonie – Baltazar byłby na końcu, jako król wart tyle, ile grosiki”.

Z pewnym zdumieniem odkrywamy, że w przedziwny sposób, utracie wartości podlega na tym obrazie wcale nie mieniący się szlachetnym blaskiem złoty napis, co nie potrafiący go trafnie odczytać władca. Król oślepiony blaskiem złota i nie potrafiący odczytać skrytych przez ową aurę treści jest skazany na upadek i zagładę.

fragment obrazu Rembrandta, na który zwrócił uwagę p. Piotr Niewiadomski

To jeszcze nie koniec naszych symbolicznych przygód. Oto przemierzając niezmierzone oceany internetu, wpadłem na trop jeszcze jednego dzieła. Jego autorem jest nie kto inny jak Samuel Menasah ben Israel. Nosiło ono tytuł „Zagubione plemiona Izraela”. Zostało wydrukowane w Amsterdamie i było dedykowane sądowi najwyższemu, Parlamentowi Anglii i Radzie Stanu. W tempie ekspresowym zostało przetłumaczone na angielski. Dzieło opowiada o odnalezieniu zagubionych plemion żydowskich w Ameryce Południowej, ale jest zapowiedzią wielkiego scalenia (od południa zamieszkanego świata - Peru, aż po północ – czytaj Anglię) i apelem by władcy Albionu, pozwolili Żydom na powrót i pełne swobody religijne.

Mniejsza jednak o treść dzieła, bowiem moją uwagę przykuł jeden pochodzący z niego graficzny detal. Oto on:

https://explore.library.leeds.ac.uk/multimedia/18040/Print_Crop_Roth.600x300.jpg

Mam nadzieję, ze co uważniejsi i co bardziej pamiętliwi Nawigatorzy dostrzegą podobieństwo do pewnej graficznej wariacji tego dzieła. Chodzi, o herb, który jakiś czas temu opisywałem, a który jest lustrzanym odbiciem tego znajdującego się powyżej. Figlarnej zamianie uległ także jeden symbol znajdujący się nad wieżą.

Tak, tak - to herb miasta Dülken – miasta błaznów. Cóż to oznacza? Ano chyba tylko tyle, że po zatoczeniu ogromnego koła, pora powrócić do miejsc związanych z władzą niejawną, która jak się zapewne domyślamy nie podlega nagłej inflacji i utracie wartości, a która od czasu do czasu ostrzega władzę jawną, że warto umieć odczytywać sekretne napisy i znaki. Jeśli nie, to władca podzieli los Baltazara...

Zapraszam zatem ponownie do polskiego Babina! Już wkrótce dopłyniemy tam wspólnie nawigując przez Wenecję i Niderlandy...

A tu tom trzeci dzieła Graetza. Obejmuje on okres od 1391 roku aż do XIX wieku. Moim zdaniem, niezależnie od wielu niedoskonałości opowieści Graetza, nawigowanie bez jego objasnień przypominać będzie nie tyle żeglowanie po pełnym morzu, lecz kurczowe trzymanie się brzegu.

P.S. Rzeczony egzemplarz pochodzi z biblioteki w Brzegu... czyli znacząco się odeń oddalił. Ciekawe, czy odpłynie jeszcze dalej?

https://allegrolokalnie.pl/oferta/h-graetz-historia-zydow-t-7-9-nuq

 

---

tagi: żydzi  graetz  inflacja  bałaban  rewolucja cen  rembrandt  złoto amsterdam 

	betacool
	24 listopada 2020 20:39

28     2772    18 zaloguj sie by polubić