Ksawery Pruszyński, Palestyna po raz trzeci, Czytelnik, Warszawa 1996, s. 208

Szkoła Nawigatorów, Polinn, Klinika Języka, 2018, s. 198

Wszyscy, którzy żyli w czasach, gdy do kanonu lektur należały „Przygody Tomka Sawyera” pamiętają moment, w którym ciotka Polly zleciła Tomkowi malowanie płotu. Już po chwili zajęcie to bardzo mu obrzydło. Jednak wrodzony spryt połączony z odpowiednio zmodyfikowanym przekazem o „malowniczości” nużącego zajęcia, pozwolił mu na szybkie wzbogacenie się we wszelkie rodzaje dziecięcych skarbów, z których ogołocił swoich kolegów. Warto zauważyć, że istnieje niezbędny warunek powodzenia operacji wciskania kitu i wyciskania korzyści – musi istnieć odbiorca, który zachłyśnie się malowniczością brudnej i niewdzięcznej roboty. Bez zgrai naiwnych kolegów, Tomek Sawyer skończyłby swe dzieło ubabrany farbą i z pustymi kieszeniami.

Skąd to nagłe wspomnienie starej lektury?

Otóż podobne wrażenia towarzyszyły mi podczas lektury zbioru „reportaży” autorstwa Ksawerego Pruszyńskiego p.t. ”Palestyna po raz trzeci”.

O tym jaki biznes zrobił młody Sawyer dobrze pamiętamy. A co powodowało Pruszyńskim? Na to pytanie próbował odpowiedzieć Jerzy Jaruzelski we wstępie do wydania „Palestyny po raz trzeci” z 1996 roku:

„Pieniądze na podróż wziął (Pruszyński – przyp. moje) na weksel od Jerzego Łubieńskiego. (…)

Musiał się więc liczyć ze zwrotem pożyczki. Już z drogi z Istambułu (…), pisał do matki, że cały sens imprezy widzi w tym, „żeby potem powstała doskonała książka, którą by wszyscy rozchwytywali. Mam nadzieję, że mi się to uda”. (…)

Animusz właściwy dwudziestolatkowi”.     („Palestyna po raz trzeci. Wstęp”, s. 8)

W tym miejscu moglibyśmy się nieco porozwodzić nad iście „tęczową” malowniczością postaci świeżo upieczonego cukrowego milionera Jerzego Łubieńskiego i zastanowić nad tym, jak ów weksel Pruszyński ostatecznie rozliczył. Jerzy Jaruzelski na ten temat skwapliwie milczy, więc przezornie uznajmy, że jest to forma najodpowiedniejsza. Jedno możemy rzec z całą pewnością. Jeśli chodzi o wartości łatwe do wyceny – Pruszyński żadnej wielkiej kasy na tej książce nie zrobił, ale podobno po powrocie do Polski, po niektórych wieczorkach literackich, Żydzi nosili go na rękach. Po wojnie, z ogromnym impetem ktoś nadał rozpęd dyplomatycznej karierze Pruszyńskiego. Niestety nie wyhamował on na autostradzie i (co najbardziej prawdopodobne) w związku z wygłoszoną na temat niepodległości Palestyny ONZ-towską mową, zderzył się z ciężarówką.

Zerknijmy do palestyńskiej prozy Pruszyńskiego i zastanówmy się, jakież to urzekające i malownicze treści mogły wzbudzić  entuzjazm pośród przedwojennej żydowskiej publiki. Zacznijmy od takiego fragmentu:

„… śmiejąca się, a poważna dziewczyna jest jedną z nielicznych dziewcząt, które jadą do Palestyny same. Większość ma stałych, czasem od lat kilku, przyjaciół, narzeczonych, mężów. W pewien sposób wszyscy oni uciekli z domu. To tylko na pierwszy rzut oka dno nędzy. Obok mnie spał na pryczy syn zamożnego kupca zbożowego  (…). Z niechęcią wskazywał mi nań Mojżesz Schamroth. Mojżesz Schamroth nie lubi nie tylko jego, nie lubi także kilku młodych dziewczyn, delikatnych, ubranych z pewną — och, jakże skromną — pretensją do szyku. — Te nie będą pracować”. (s.24-25)

Przypomnę, że Pruszyński opisywał swą wyprawę z roku 1933. Autor jeszcze nie wiedział, na jakie szczegóły wśród współpodróżujących, powinien zwracać uwagę. Ale wprawne oko pewnego Mojżesza potrafiło od razu wyłuskać słaby materiał emigracyjny, który „nie będzie pracować”. Owa emigracyjna skaza, polegająca na „skromnej pretensji do szyku”, miała się (o czym wiedział rzeczony Mojżesz) wkrótce zderzyć z zupełnie bezpretensjonalnym szokiem.

Pruszyński, może nie całkiem wprost, informuje nas na czym miał polegać ów wstrząs i dlaczego Mojżesz Schamroth tak bacznie przyglądał się właśnie dziewczętom. Otóż wiedział on, że młode dziewczyny jadą po to, by zmierzyć się z harówką, o której panienki z „pretensjami do szyku” nie mogły mieć pojęcia.

Młodzieńcza wyobraźnia podpowiadała im zapewne, że będą pracowały w pomarańczowych gaikach, a potem będą szukały wytchnienia w pląsach pośród zieleni w malowniczo położonych kibucach.

źródło: https://static.polityka.pl/_resource/res/path/2f/17/2f170d9b-b22c-4777-b62d-40c12b6bb07a

Prawda wyglądała jednak nieco mniej malowniczo. Pomarańczowe gaje mogły bowiem rosnąć tylko na terenach zmeliorowanych; wymagających osuszenia malarycznych bagien, czy też nawodnienia obszarów wydartych pustyniom. Oczywiście taka harówka nie była tak zupełnie bezalternatywna. Można było się bowiem w ówczesnej Palestynie zmierzyć z budową dróg. Z powodów, o których dowiemy się już wkrótce, praca ta również stała się w pewnym okresie domeną płci pięknej. Wyobrażenia o pląsach wokół zielonych gaików musiały więc ulec znaczącej modyfikacji:

źródło:https://www.historiasztuki.com.pl/ilustracje/timeline/xkibbutz-kobiety.jpg.pagespeed.ic.Xt4-5M_UqU.webp

„Większość szos palestyńskich wykonano w sześć lat. Ten właśnie okres przeszedł do historii Palestyny jako okres kryzysu. Przyczyny tego były różne. Przede wszystkim powojenne zbiednienie środkowo-wschodniej Europy, połączone z zamknięciem Stanów Zjednoczonych przed emigracją, skierowało w te strony wychodźstwo żydowskie – ale nie syjonistyczne – element pod każdym względem lichy. Jednocześnie bogaci koloniści żydowscy chętniej brali do pracy robotnika arabskiego, jako mniej wymagającego i tańszego. Palestyna ścieśniała w ten sposób imigrację żydowską do warstw zamożnych. W następstwie tych dwóch przyczyn rozpoczęła się w owych czasach reemigracja żydostwa. Ale nie to było najgroźniejsze: gorzej, że reemigranci, wracając do krajów diaspory, szerzyli niewiarę w dzieło palestyńskie i jego przyszłość. Idea syjonizmu zachwiała się.

Z Palestyny uciekał „element, który znalazł „za mało” zysku a „za dużo pracy” (…).

W roku 1926, kiedy napływ imigracyjny zmalał do minimum, do pracy na szosach stanęły kobiety. Po paru miesiącach liczba ich szła już w setki”. (s.187-189)

Mały fragment, a tak wiele treści. Ponownie pojawił się tu wątek lichej materii ludzkiej, którą w stronę Palestyny skierował powojenny kryzys i polityka emigracyjna Stanów Zjednoczonych. Ucieczka przed biedą miała jednak to do siebie, że do Palestyny spływali ludzie chcący się bogacić, a nie element ideowy. Tu czekało ich poważne rozczarowanie, bowiem w kolonizowanej Palestynie „elastyczna materia dziejów” ułożyła rzeczywistość w syjonistycznym przyczółku, w sposób który był dla przedsiębiorczych jednostek mało akceptowalny. Za dużo było bowiem pracy, a za mało zysków.

Możemy podjąć próbę diagnozy tej niecodziennej i mało akceptowalnej dla przedstawicieli narodu wybranego alternatywy. Otóż Pruszyński pisze, że kapitału w ówczesnej Palestynie było aż nadto. Sygnał do jego napływu dał na przełomie wieków Edmund baron Rothschild, którego imię i tytuł socjaliści palestyńscy wymawiali z najwyższym szacunkiem. A skoro baron dał kapitał, a socjaliści mieli nim dysponować, to nie po to by jakieś przedsiębiorcze pijawki kręciły sobie z tych funduszy zyski. Niektórzy biznesmeni wykazywali się zupełnym niezrozumieniem pionierskich realiów i wyobrażali sobie, że w Ziemi Obiecanej można będzie robić biznesy niczym w Ameryce. Posłuchajmy raz jeszcze pana Ksawerego:

„Jest (…) bardzo ciekawy typ (…) kolonistów, oczywiście kolonistów sprzed kilkunastu lat, ludzi, którzy się już dorobili. Typ zbliżony zapewne do typu dawnych kolonizatorów Ameryki, na których umysłowości odbiły się i trudy lat pierwszych, i bogactwo ostatnich. Są to ludzie przede wszystkim z natury oszczędni (…). Jest w nich pewne zadowolenie ludzi, którzy mogą sobie naprawdę powiedzieć, że poszli do tego kraju piachów z czystej idei, wbrew rozsądkowi, a dziś okazało się, że zrobili tysiąc razy mądrzej niż ich krewni i znajomi z Ukrainy sowieckiej. Ale jest w nich także i pewna twardość. (…)

Praca wokoło kilkuset drzewek, które trzeba okopywać, nawadniać, obcinać, ma właściwie charakter bardziej ogrodniczy już niż rolny. Otóż na tym polu miały miejsce ostre starcia. Obok młodego robotniczego elementu żydowskiego, chaluców, którzy dopiero z czasem mieli pójść na własną ziemię, zjawili się Arabowie o bardzo małych wymaganiach. Wśród kolonistów starego pokolenia objawiła się też skłonność do posługiwania się robotnikiem arabskim. Okazało się to jednak na dłużej niemożliwością; w Palestynie potęga syjonistycznej opinii publicznej poczęła likwidować tego rodzaju stan rzeczy, który by automatycznie zahamował wszelki dalszy napływ mas żydowskich do Palestyny. Za to poczęła się pojawiać nowa tendencja: obniżania płac robotnika żydowskiego. W chwili gdy byłem w Petach Tikwie, właśnie na tym — jak chcą niektórzy, na innym jeszcze — tle wybuchł strajk robotniczy”. (s.62-63)

Jak widzimy, siodłanie w socjalizm narodu, który osiąganie zysku miał we krwi, nie odbywało się bezboleśnie. Obcinanie kosztów i zaprzęganie do pracy Arabów było dla wielu pionierów rzeczą oczywistą. Na szczęście elastyczna materia dziejów sprawiła, że istniało już coś takiego jak „syjonistyczna opinia publiczna”, która została nawet zaopatrzona w moc sprawczą mogącą „likwidować tego rodzaju stan rzeczy”. Już wiemy, że nastawiony na zysk, najbardziej przedsiębiorczy element nie godząc się na bezprofitowość i nie bacząc na piękno pomarańczowych gaików, wyrywał z Palestyny gdzie pieprz rośnie. Najgorsze było to, że owi reemigranci wracali do najróżniejszych krain swoich przodków, szerząc defetyzm i niewiarę w dziwaczną ideę, w której praca górowała nad zyskiem.

W tak niesprzyjających okolicznościach koncept palestyńskiej „ziemi obiecanej” mógł przegrać z jej niemal rajskim i nastawionym na rentowność obliczem, odmalowanym w dziele „Reymonta”. Słowem, istniało realne zagrożenie, że osadnicy czmychną z Palestyny do krain, z których do niej przybyli.

I w takich przełomowych momentach bardzo ważny okazuje się ktoś taki Pruszyński, kto niczym Tomek Sawyer zacznie pokrywać kolorem koszmarnie wyglądający płot i zachwalać malowniczość tego przedsięwzięcia.

O dużym narracyjnym zacięciu świadczą barwne tytuły niektórych rozdziałów: „Malaria i miliony”, „Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec”, „Szklane domy nie są mitem”, „Od getta do kibuców”, „Kibuc, kołchoz i … klasztor”.

Zacznijmy od tych kibuców, które pojawiają się w spisie treści dwukrotnie, a raz w sposób intrygujący dla każdego Mniszyska, zahaczają o klasztor. Otóż i ten fragment:

„Mimo (…) ogromnych różnic, jakie leżą między klasztorem katolickim a kibucem, mimo tak zasadniczej różnicy, jaką stanowi przede wszystkim pełne oddanie się Bogu a nie ludzkiej idei, lub choćby celibat, zaryzykowałbym twierdzenie, że rozwój życia kibucowego ma wbrew wszelkim pozorom więcej cech wspólnych z klasztorem jak kołchozem” (s.130-131)

Domyślamy się, że Pruszyński walczy tu z paskudnymi stereotypami, że kibuc to wypisz wymaluj zwykły kołchoz. Przekonuje nas, że to błędne podejście, bowiem kołchozy powstały pod przymusem, a kibuce są wyrazem woli ich członków, „w Rosji prawowierny komunista z religią walczy, w kibucach co najwyżej w nią nie wierzy” (S.128)

Po chwili dodaje:

„… W Palestynie mówiąc o jej „socjalistycznej części” podkreśla się , że w tych warunkach, do tych a tych zadań, kolonizacja dokonywana kolektywnie była lepszym narzędziem pracy narodowej, zapewniała skuteczniejszy postęp. (…) Po prostu socjalizm stał się narzędziem, jednym z narzędzi ruchu narodowego”. (s. 129)

No proszę ledwie dwa zdania i dwa razy mamy zbitkę socjalizmu zaprzęgniętego w służbę narodu. Ciekaw jestem, czy jakiś dociekliwiec nie zapytałby, czy nie chodzi tu przypadkiem o narodowy socjalizm. Na szczęście, istnieje współcześnie coś takiego jak polityczna poprawność, która znacznie ilość potencjalnych dociekliwców ogranicza.

Zostawmy jednak te poważne sprawy i wróćmy do podbarwiania rzeczywistości. Wszak tak jak w przypadku Tomka Sawyera wciskającego malowniczość czynności kolorowania płotu, tak i tu musiała istnieć grupa docelowa, do której komunikat Pruszyńskiego by trafił. Mało, że trafił, wszyscy odbiorcy komunikatu powinni oddać wszelkie cenne fanty, by znaleźć się na miejscu Tomka, tfu … Ksawerego.

Zastanawiacie się, w jaki sposób zgrabnie sprzedać meliorowanie bagien, kopanie rowów i kruszenie skał. No nie! – aspekt harówy pojawić się nie mógł, więc Ksawery wyciągnął z tej talii koszmarnie zgranych i beznadziejnie wyglądających blotek aż cztery piękne damy. Podrozdział nosi tytuł „Miłość w kolektywie” i rozpoczyna się tak:

„Przybywszy do jednego z kibuców wieczorem, poszedłem co rychlej spać. Położono mnie w pokoju, gdzie stały cztery inne łóżka. Rano zobaczyłem, że były wszystkie zajęte przez kobiety” (s.125).

Pruszyński pisze, że to z braku miejsca gdzie indziej i że nie było to dowodem żadnej „wschodniej rozwiązłości”, że przy braku podniet pochodzących z książek, filmów, ilustracji, reklam, sprawy relacji płciowych układają się nieco inaczej. Objaśnił mu to w drodze powrotnej jadący z Pruszyńskim kibucnik:

„…w kibucu wszelkie stosunki płciowe nie oparte na miłości są wykluczone. Wiedziałem już o tym, potwierdziło to tylko poprzednie informacje. Żywot kibucowy jest monogamiczny. (…) Twierdzenie socjalistów, że tam gdzie nie ma pieniądza, nie ma i prostytucji, potwierdza się w całej pełni. Dorywcze stosunki płciowe, o charakterze poligamicznym, ustąpiły miejsca monogamii. Poprzedza ją zresztą bodaj z reguły pewnego rodzaju „pożycie próbne”.

Jak widzimy jest to zgrabny przekaz do młodych ludzi, który co prawda opowiada o męsko-żeńskiej pięknej miłości, jednak wyczuwamy, że kierowany jest przede wszystkim w stronę młodzieńców. Moglibyśmy go nieco uprościć:

- Panowie, wybór duży, konkurencja żadna, a na początek seks bez żadnych zobowiązań. Kto pierwszy ten lepszy.

Myślę, że owe proste przesłanie miało na celu zmianę obrazka jak ten zamieszczony poniżej. Kibucowy eksperyment dotyczący relacji damsko męskich kończył się bowiem tym, że kobiety wychowywały gromadki dzieci. Ich ojcowie po rozeznaniu, zalet kibucowej miłości, okupionej porcją harówy bez widoku na zysk, wybierali inne opcje rozwoju osobowości. Wtedy co jakiś czas, nieliczni kibucnicy płci męskiej musieli pielgrzymować do Polski, by uzupełniać notoryczne braki męskoosobowe.

 

źródło: https://static.polityka.pl/_resource/res/path/11/93/1193c491-b3f5-4b68-9645-e579bb1dfa1a

By nie minąć się z prawdą, trzeba przyznać, że są w tekście Pruszyńskiego pewne ostrzeżenia, że jeśli się podejdzie do zagadnień kibucowego kolektywu w sposób bezideowy, to człowieka może spotkać rozczarowanie:

„Ludzie żyjący w tym ustroju zdają sobie sprawę z tego, że narzucony całym masom ludzi byłby on jednak katorgą. Tłumaczą po prostu, że ludzkość nie dorosła jeszcze do takich ideałów”.

Ten komunikat także można nieco uprościć i odnieść go do malowania płotu. Tomek Sawyer rzekłby, że tylko młodzież ideowa, która jest w stanie ogarnąć malowniczość brudnego przedsięwzięcia, a potem twardo stać w obronie stanowiska, że nie zostali nabici w butelkę, będą w stanie ogarnąć wielkość dokonanego dzieła.

Proponuję, aby od malowania płotu, przejść teraz do drugiej części tytułu wpisu. Chodzi o elastyczność materii dziejów. Pruszyński sygnalizuje, że owa materia układała się w sposób dziwnie współgrający z potrzebami kolonizacji Palestyny. Warto przypomnieć tu wspomnianą przez Pruszyńskiego emigrację powojenną i politykę emigracyjną Stanów Zjednoczonych, których efekty były znacznie słabsze od lokalnych potrzeb. Wikipedia podaje, że „między 1919 a 1923 rokiem osiedliło się w Palestynie około 35 000 Żydów pochodzących z Europy Wschodniej. Byli to najczęściej młodzi ludzie, aktywiści organizacji syjonistycznych”. Jak podaje Pruszyński efekty tego napływu ustały w roku 1926 i wtedy to do budowy dróg musiały stanąć kobiety.

W roku 1929 „z odsieczą kolonizacyjną” przyszedł wielki kryzys. Do 1931 roku w Palestynie osiedliło się około 80 tys. Żydów (w tym prawie 62 tys. Żydów polskich).

Jednak i ten impuls emigracyjny wkrótce ustał. Pruszyński, który opisywał swoją ekskursję z roku 1933, straszył już kolejną plagą, którą powinni wziąć pod uwagę Żydzi trzymający się kurczowo mieszkania w swoich dotychczasowych krainach. Elastyczna materia dziejów ułożyła się bowiem w ten sposób, że na arenę wkroczył krwiożerczy antysemityzm Hitlera. Wywołana tym fala kolonizacyjna była najliczniejsza. Okazuje się jednak, że  zdaniem Pruszyńskiego, był kraj, który postępował z Żydami w sposób jeszcze bardziej bezwzględny:

„Cały hitleryzm może Żydów niemieckich w okropny sposób niszczy, znęca się nad nimi, tępi, ale komunizm w Rosji po prostu narodową egzystencję jednego z największych ośrodków żydowskich na świecie unicestwił, odciął od reszty, przetapia w tyglu swych narodowościowych poczynań. Sowiety wyrosły na najgroźniejszego wroga żydostwa”.

Elastyczna materia dziejów ma jednak to do siebie, że pod jej wpływem plastycznie uginały się karki nawet największych despotów. Zajęło to co prawda trochę czasu i kosztowało sporo zachodu. Tak, czy owak, nawet batiuszka Stalin uchylił zatrzaśnięte drzwi i wypuścił od siebie emigracyjną falę. Co prawda kojarzy się nam ona z armią, która miała bronić brytyjskich złóż naftowych, ale trasa jej wędrówki wiodła przez tereny, które z wydobycia ropy nigdy nie słynęły. Przeczytajmy fragment artykułu Witolda Głowackiego z „Polska Times”:

”Łącznie z armii Andersa do oddziałów Hagany i Irgunu walczących o niezależne żydowskie państwo przeniknęło około 3-3,5 tysiąca żołnierzy i oficerów. Na terenie Palestyny pozostało też kilka tysięcy cywilów przemieszczających się wraz z armią Andersą. Cała ta fala wojennych imigrantów przeszła do historii Izraela jako Anders Alija - „imigracja andersowska”.

Polscy Żydzi, którzy wraz z armią Andersa dotarli do Palestyny, czuli się tam naprawdę jak w Ziemi Obiecanej. Część z nich miała za sobą doświadczenia pierwszych dni niemieckiej okupacji. Część doświadczyła realiów sowieckich łagrów i wysiedleń. Wszyscy też już dobrze wiedzieli, jaki los zgotowali Żydom Niemcy”.

Na zakończenie tego nieco przydługiego już wpisu, umieszczę tu dwa cytaty z linku podsuniętgo mi w komentarzu pod moim poprzednim tekstem przez Cedrica:

Zacznijmy od założyciela syjonizmu, Theodora Herzla:

„Ważne jest, aby cierpienia Żydów… stały się gorsze… pomoże nam to w realizacji naszych planów… Mam doskonały pomysł… Będę nakłaniał antysemitów do likwidacji żydowskiego bogactwa…. Antysemici pomogą nam w ten sposób w tym, że wzmocnią prześladowania Żydów. Antysemici będą naszymi [syjonistów] naszymi przyjaciółmi.” (…)

Teraz przeczytajmy dalej, co pierwszy premier Izraela, David Ben-Gurion, miał do powiedzenia w 1938 roku o ratowaniu życia żydowskich dzieci w czasie poprzedzającym II wojnę światową:

„Gdybym mógł uratować wszystkie [żydowskie] dzieci Niemiec, sprowadzając je do Anglii, a tylko połowę do Izraela, wybrałbym drugie”.

Jak się domyślamy poziom ideowości Ben-Guriona nieco się gryzie z dzisiejszymi etycznymi standardami, nawet tymi reprezentowanymi przez „Gazetę Wyborczą”. To chyba dlatego Paweł Smoleński popełnił artykuł: „Dawid Ben Gurion: twórca Izraela, który niekiedy szybciej mówił, niż myślał”, w którym starał się nadać słowom wybitnego syjonisty status nieco nieoczywisty:

"W Izraelu trwa spór, czy rzeczywiście Dawid Ben Gurion powiedział, że Ocaleni muszą mieć coś na sumieniu, bo inaczej by nie przeżyli, albo czy to jego myśl, że gdyby miał do wyboru: uratować 10 tys. żydowskich dzieci, wywożąc je do Anglii, lub 5 tys. ewakuować do Palestyny, wybrałby to drugie".

Izraelskie spory chyba jednak nie wpłynęły na ocenę tej postaci. Zwykle nie umieszczam fotografii znaczków na dodawanej do lektury kopercie. Tym razem postanowiłem uczynić wyjątek. Na zdjęciu zamieszczonym na wstępie wpisu możecie podziwiać izraelski znaczek z Ben Gurionem. Ponoć miał on tylko 152 cm wzrostu. Wielkość dedykowanych tej postaci znaczków jest dużo bardziej imponująca.

To na dziś tyle. Jaka dla nas z tej opowieści płynie nauka?.

Chyba taka, że niektóre wielkie idee potrafią zawirusować zdawałoby się sztywny i nie poddający się kontroli mechanizm historii w przedziwny sposób. Materia dziejów przybiera postać elastyczną i układa się tak, by mimo oporu ożywionej (choć po wielokroć uśmiercanej) materii, podążać marszowym krokiem za wytycznymi idei...

A tu tradycyjnie rzeczone książki z uroczymi kopertami:

Ksawery Pruszyński, Palestyna po raz trzeci, Czytelnik, Warszawa 1996, s. 208

Szkoła Nawigatorów, Polinn, Klinika Języka, 2018, s. 198

 

 

---

tagi: palestyna  klasztor  ksawery pruszyński  kibuc  materia dziejów  ben gurion 

	betacool
	31 sierpnia 2021 16:13

37     2091    17 zaloguj sie by polubić