makulektura z 7 lipca 2021

Ksawery Pruszyński, Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193?, Czytelnik, Warszawa 2004, s. 120, oprawa miękka

Ksawery Pruszyński, Wspomnienia, reportaże, artykuły, Twój Styl, Warszawa 2000, s. 553, oprawa twarda

 

Rzeczony tytułowy prorok, w wieku 25 lat przewidział wybuch wojny. Mało tego dokładnie określił miejsce, w którym wybuchnie, a żeby było jeszcze ciekawiej, podał także przybliżony rok jej wybuchu i jak się okazało, tu także się nie pomylił.

W lipcu 1932 roku dwudziestopięcioletni wówczas Ksawery Pruszyński pojechał do Gdańska. Owocem tego wyjazdu była książeczka, składająca się z dziesięciu reportaży, nosząca wielce proroczy tytuł „Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193?”. Młody Ksawery pisał w niej tak:

„Hitlerowcy są przekonani, że Polskę da się sprowokować. Co dalej? Dalej - może interwencja mocarstw i inna decyzja o losach Gdańska, dalej – może wciągnięcie Niemiec do gry. „Na wojnie mniej stracimy niż Polska, bo większe niż ona masy bezrobotne przerzucimy z kraju, gdzie są zawadą, na front, gdzie będą pomocą”.

Dalej? Dalej wierzy się, że Polska zaatakowana niebawem przez ZSRR, choćby czasowo zwycięska na Zachodzie, zwróci się do mocarstw o interwencję. To co się wówczas zadekretuje, będzie lepsze dla Niemiec niż postanowienia Wersalu. (…)

Niemcy wiedzą od r.1918, jak źle jest mieć świat przeciw sobie, jak wygodnie za sobą. Niemcy wiedzą, że w 193? Będzie go miał przeciw sobie ten, co wojnę zacznie, za sobą – napadnięty. (…)

Te wszystkie rachuby są bardzo słuszne i logiczne, ale brakuje w nich jednego ogniwa: Polska nie da się sprowokować, nie zbombarduje, ani nie zdobędzie Gdańska”.           („Sarajewo 1914 …," s. 81-82)

Jak widzimy elementów proroczej układanki było nawet więcej, czytamy wszak i o napaści ZSRR i o tym, że Polska agresorem nie zostanie. Gdzie szukać źródeł trafnego rozpoznawania rzeczywistości?

Myślę, że najlepiej zajrzeć do zapisków zawsze świetnie zorientowanego Karola Estreichera juniora. W "Dzienniku wypadków" wzmianki o "Xawerym" są bardzo liczne i nad wyraz ciekawe. Dziś jedynie ich krótki fragment:

„Wiało od niego nędzą, gdy go poznałem. Nie miał nawet płaszcza, a zima była wtedy. Miał tylko jakąś chudą kurteczkę. Profesorowie na I roku zwrócili na niego uwagę. Wybił się zaraz na seminariach zdolnościami. Dopomożono mu. Jakoś prędko został młodszym asystentem, szedł od egzaminu do egzaminu. Ojciec mój robiąc go asystentem w seminarium historyczno-prawnym, wiedział, że Xawery nie miał zdolności naukowych, ale chłopiec potrzebował pomocy. Równocześnie zaczął praktykować w „Czasie” jako młody reporter”.

„Potem pojechał do Palestyny (…) Wpływ na niego w tym kierunku wywarł jego kolega z Uniwersytetu nazwiskiem Pomerantz, który pouczył go i wprowadził w świat ideałów żydostwa. (…)

W Hiszpanii poznał się z obskurnym dziennikarzem lewicowym Jerzym Borejszą, który potem w armii rosyjsko-polskiej kierował propagandą, a który w roku 1945 zajął się organizowaniem spółdzielni wydawniczej „Czytelnik”. Dla Xawerego ta znajomość miała mieć wielkie znaczenie.

Jakiego on sam był zdania? Czy był komunistą czy nie? Tego nigdy nie objawił, bo sam nie wiedział. (…) Hiszpania podobała mu się, porywała romantyzmem swych stosunków tak podobnych społecznie do polskich: bogatych warstw ziemiaństwa, zamożnych mieszczańskich – nędzy chłopa. Walka tocząca się na polach Hiszpanii była malownicza i dramatyczna. Jej blaski i cienie wydobywał Pruszyński z lubością i talentem. Szukał prawdy, pragnął ją poznać, ale nie wiedział jak wygląda. Czy zamknięta jest w nauce kościoła, czy w racjonalistycznej myśli Anglosasów, Czy w Manifeście Komunistycznym? Nie był pewny. Nie umiał jasno sprawy postawić. Trudno czynić mu z tego zarzut. Któż wówczas wiedział, jak niewielu wie obecnie?.... (Dziennik wypadków t. II, s. 210-211).

Z notki Estreichera dowiedzieliśmy się, że Ksaweremu pomagało wielu ciekawych ludzi, zwłaszcza gdy chodzi o podróże zagraniczne. Papierowe wydania książki o hiszpańskich przygodach Ksawerego są niestety trudno dostępne. Jeszcze większym wyzwaniem jest zdobycie drukowanej wersji relacji z Palestyny p.t. „Palestyna po raz trzeci”. Do tej ostatniej wrócę w kolejnym wpisie. Ale Ksawery podróżował nie tylko tam. Tyle, że patroni jego wyprawy do Stanów Zjednoczonych nie są tak łatwo rozpoznawalni jak Pomerantz i Borejsza. Szkoda... bowiem relacje Pruszyńskiego z Ameryki także były pełne proroczych wizji. O ich trafności możemy się przekonać choćby z fragmentu dotyczącego amerykańskiej opinii publicznej:

„Opinia ta jest przeciw wojnie, bo przeciw wojnie jest opinia każdego wolnego społeczeństwa, bo przeciw wojnie są dziś masy nawet w Niemczech, tylko że w Niemczech masy nie mają nic do gadania, w Ameryce wiele. Ale oto w chwili obecnej wiadomości z prasy, nowe książki, nowe filmy już pracują w nastrojach Ameryki. W czasie mojego pobytu w Nowym Jorku wyświetlano 18 filmów wojennych z polami Flandrii i Szampanii, z francuskim poilus walczącymi obok amerykańskich chłopaków, obok angielskich spieszonych marynarzy. Wojna z tych filmów była smutną, heroiczną koniecznością. I im nowszy jest film (…), tym więcej heroizmu i wielkości ocieka z ekranu. Wystawy księgarskie przeładowane są nowymi książkami. Pięć książek o szpiegostwie niemieckim w Ameryce. Tom za tomem o intrygach niemieckich podczas wojny światowej”.

Aby Ameryka poszła jak jeden mąż na wojnę, potrzebny będzie wstrząs.

Co może być tym wstrząsem?

Tym wstrząsem może być wszystko. Bombardowanie wielkich europejskich stolic przez eskadry niemieckie, postępy wojski hitlerowskich w Europie, zagrożenie Londynu, czy Paryża, jakieś storpedowanie neutralnego statku, może zbombardowany szpital. Nie wiadomo, co będzie tym wstrząsem. To jedno wiadomo, że wojna przynosi takich wstrząsów setki. Może nie od razu, może nie w pierwszym okresie. I wreszcie motor amerykański zapali się i ruszy. Ale ruszy. A dziś życie gospodarcze amerykańskie pracuje na rzecz zbrojeń francuskich, na rzecz zbrojeń angielskich, na rzecz zbrojeń antyniemieckich. Ameryka nie pozostanie neutralna”.

(Wspomnienia, reportaże, artykuły, s. 504)

Jak widzimy, pan Ksawery charakteryzował się wielką przenikliwością i niczym porządny adept „Szkoły Nawigatorów” potrafił, przyglądając się komunikatom płynącym ze sfery popkultury, wysnuwać wnioski dotyczące przyszłych zdarzeń. Nasz podziw powinien być tym większy, że Pruszyński snuł swe wizje dotyczące przystąpienia Ameryki do wojny na kilka miesięcy przed jej wybuchem, bowiem artykuł p.t. „Czy Ameryka pójdzie na wojnę?” ukazał się w prasie krakowskiej 4 czerwca 1939 roku.

Gdy już zapowiadana przez Pruszyńskiego wojna wybuchła, Ksawery nieco zdywersyfikował swoją działalność i oprócz objawiania ponurych wróżb, zajął się równie niewesołymi rozliczeniami. Dotyczyły one przyczyn wrześniowej klęski i w 1941 roku przybrały postać artykułu o mrocznym tytule „Księga ponurych niedopowiedzeń”. Pruszyński jako główną przyczynę polskiej klęski wskazał multifunkcyjność polskiej armii:

„Od r. 1926 armia była faktycznie wyjęta spod kontroli sejmu. Gdybyż to tylko! Ale armia coraz faktyczniej rządziła i kontrolowała wszystko. Po politykach, co przeszli staż legionowy, przyszli po prostu wojskowi do ministerstwa spraw zagranicznych, wojskowi – do spraw wewnętrznych, wojskowi – do skarbu, wojskowi na wojewodów, na starostów, na wychowawców młodzieży, wojskowi – do ciężkiego przemysłu. Gdzież nie było wojskowych? Jakich spraw w Polsce nie ogarniała ich „kompetencja”? Wszak obejmowali już i sprawy agrarne (…), i sprawy mniejszościowe, gdzie powoływali do życia nowy naród Hucułów, wynaleźli 100 000 szlachty zagrodowej, nawracali na katolicyzm w pasie K.O.P-u, burzyli cerkwie na Chełmszczyźnie, wydawali czasopisma i książki, dożywiali dzieci, budowali luksusowe jachty kluby, eksplorowali Madagaskar. Słowem, robili szereg rzeczy potrzebnych lub niepotrzebnych, pożytecznych lub szkodliwych, o to mniejsza, ale najniezawodniej nie należących nigdy i nigdzie do kompetencji armii”. (Wspomnienia, reportaże, artykuły, s. 525-526)

Co ciekawe, już dwa lata później Ksaweremu, zaangażowanie armii w rządzenie państwem już tak bardzo nie przeszkadzało. Może pełniąc stanowisko proroka dostał od swych bogów nieco inne wytyczne. W każdym razie rządy sowieckich oficerów, miały być jakościowo zupełnie czym innym, niż rządy oficerów sanacyjnych. Takimi słowy objaśniał to Pruszyński w artykule „Wobec Rosji”:

„Dowódca sowiecki robi wrażenie człowieka o umysłowości żywej, o wiedzy wojennej i nowoczesnej, i rzetelnej, o odwadze niewątpliwej, ale kierowanej rozumem. W Rosji słyszy się wiele komunałów, jak wszędzie na świecie, ale niemal każda rozmowa z oficerem sowieckim uderza człowieka inteligencją rozmówcy, samodzielnością jego myślenia, solidnością rozumowania. Niewątpliwie w szeregach oficerskich skupiła Rosja sowiecka swój najlepszy, najbardziej wartościowy element ludzki, jakim obecnie rozporządza. (…) Jedno mogę powiedzieć (…): „Panowie, ci ludzie będą rządzili kiedyś Rosją”. Nie wiem, jak prędko to się stanie, nie wiem, pod czyją wodzą, nie wiem, czy wtedy będzie się wznosiło nowe cerkwie, czy też ostatnie istniejące pozamienia się na składy i kluby; nie ma na świecie siły, która by mogła przekreślić w Rosji Rewolucję Październikową, ale jej ewolucja może pójść jeszcze różnymi szlakami, albowiem tylko rzeczy martwe nie znają metamorfoz i przemian. To pewna, że tylko ci ludzie będą rządzili Rosja za kilka lat, albowiem innych nie ma. (…) Ludzie ci dojdą w Rosji do władzy, albowiem oni jedni w tym olbrzymim kraju mają wszystkie konieczne do tego walory. Odwaga, inteligencja, wykształcenie, zmysł organizacyjny, wyczucie społeczne, młodość, energia, nawet doświadczenie – wszystko jest po ich stronie. (Wspomnienia, reportaże, artykuły, s. 540-541)

Ja tu  się sobie z relatywizmów ocen pana Ksawerego nieco naigrawam, ale tylko z nich, bowiem na odcinku proroczenia wykazywał on nadal stabilną i wysoką formę. Oto przed nami kolejny fragment artykułu „Wobec Rosji”, który ukazał się w londyńskich „Wiadomościach Polskich" na początku października 1943 roku, czyli dobre kilka tygodni przed rozpoczęciem konferencji w Teheranie, a kilkanaście miesięcy przed Jałtą. Tym razem nasz prorok nieco się od tych wróżb dystansował i podpierał się wizjami pewnej Wandy i modlitwami Jana Długosza:

„Politycznie, w stosunku do Rosji, staliśmy zawsze na sztywnym stanowisku pełnej nienaruszalności naszych granic według traktatu ryskiego. Wanda Wasilewska mówiła o „Polsce Bolesława Krzywoustego”. Jeśli nie jest to tylko frazes, oznacza to jedno: Polskę, która na wschodzie sięga ledwo po Bug czy San, ale na zachodzie przesuwa się do Szczecina i obejmuje Wrocław. Przed oczami nas, Polaków w Anglii, poprzez czerwone sztandary rewolucji powiała jakby zachęta, jakby zaczepka, taka właśnie propozycja: „Przekreślcie pięćset lat historii, wyrzeczcie się wschodu, a otrzymacie Bałtyk, wrócicie nad Odrę, odzyskacie ziemie, o które ostatnimi słowami swych dziejów modlił się Długosz”. (Wspomnienia, reportaże, artykuły, s. 547)

Jak widzimy prorocze wizje Pruszyńskiego swą trafnością i rozmachem musiały i muszą nadal budzić w nas pewien respekt. W sumie jedynym zdarzeniem, które nadzwyczajne zdolności Ksawerego postawiło pod dużym znakiem zapytania było to, że nie przewidział on swojej nagłej śmierci. Zginął w roku 1950 w wypadku samochodowym na autostradzie w Niemczech. Citroen, którym jechał skończył pod kołami wielkiej ciężarówki. Potomkowie Ksawerego chyba darem jasnowidzenie nie dysponowali, bowiem w jednym z wywiadów jego syn - Aleksander, wspominał o rodzinnym korzystaniu z porad bułgarskiej wróżki:

„To był bardzo dobrze zorganizowany wypadek - powiedział wczoraj Aleksander Pruszyński, syn Ksawerego, podczas uroczystości w Krakowie upamiętniającej rocznicę śmierci ojca. - Te słowa usłyszała od wróżki moja siostra Maria - mówi Aleksander Pruszyński. - W Bułgarii, gdzie mało osób o ojcu wiedziało! Dlatego je przytaczam”.

Dodajmy, że sam pan Aleksander chyba z porad porządnych wróżbitów nie korzystał, bowiem dwukrotnie, lecz bezskutecznie próbował stanąć do wyborów na prezydenta Białorusi. Może czynił to pod wpływem jeszcze jednej niezwykłej wizji swojego ojca ogłoszonej na wiele lat przed zmaterializowaniem się idei Unii Europejskiej.

Oto fragment umieszczony jako dodatek do książeczki „Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193?”:

„Czas pracuje nad zlaniem europejskich ziem i plemion, nad zburzeniem granic, którymi Europę posiekano, którymi się ją grodzi. Czas pracuje nad tym, aby zamiast tej jedności (…) jaką przynosiła Europie Liga Narodów, postawić jedność wyrosłą z organicznych potrzeb tej wielkiej części świata. Może wyjdzie ona z wojny. Ale wyjdzie. Kto będzie narzędziem historii. Pod jakimi hasłami ta jedność nastąpi? Kto przeważy? Oto pytania bez rozstrzygnięcia".     Sarajewo 1914…", s (116).

Uff. Na szczęście w lipcu roku 1939 (bo z tego okresu pochodzi ten fragment), naszego proroka męczyło jeszcze kilka pytań, na które odpowiedzi nie znał. Nie zmienia to jednak faktu, że warto bliżej przyjrzeć się twórczości tak młodego i świetnie zorientowanego człowieka. Dlatego kolejny mój wpis będzie dotyczył książki Pruszyńskiego o Palestynie. Tam odnajdziemy kolejne prorocze wizje, które pozwolą nam pod zupełnie innym kątem spojrzeć na pewne (mniej lub bardziej) współczesne wydarzenia.

A póki co, omawiane dziś książki.

https://allegrolokalnie.pl/oferta/ksawery-pruszynski-sarajewo-1914-gdansk-193

https://allegrolokalnie.pl/oferta/ksawery-pruszynski-wspomnienia-reportaze

---

tagi: wojna  ameryka  karol estreicher  palestyna  gdańsk  proroctwa  ksawery pruszyński 

	betacool
	8 lipca 2021 23:46

29     1902    15 zaloguj sie by polubić