makulektura z 14 marca 2021

Ołtarz św. Jana Kapistrana z krakowskiego kość. oo. bernardynów na Stradomiu

źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9b/Jan_Kapistran.JPG

 

Św. Jan Kapistran, według O. Wincentego Fitzgeralda O.F.M. za pozwoleniem autora tłomaczyła Marya Rzewuska, Drukarnia i Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1916

 

Gdyby krótko podsumować dwa poprzednie wpisy, to powinniśmy mieć przed oczami nieco egzotyczny śląski sojusz diaspory z husytami i niezwykłe przywileje, którymi obdarzył Żydów po zdobyciu Konstantynopola młody i pozostający pod opieką żydowskiego lekarza sułtan Mehmed II.

Drugi ciekawy fakt, który powinien nam dawać do myślenia, to pośpiech z jakim król Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje żydowskie. Uczynił to tuż przed przyjazdem do Polski Jana Kapistrana. 27-letni polski władca nie czekał na przyjazd kaznodziei, który negocjował jego ślub, z którym miały się wiązać pewne zobowiązania, a może nawet sojusze. Ktoś na króla naciskał i musiał mu oferować coś bardzo istotnego, jeśli władca postanowił podjąć tak szybką i niepopularną decyzję.

Mejer Bałaban w "Historii Żydów w Krakowie i na Kazimierzu" (t 1. S.46) podaje, że reprezentacje sześciu wielkopolskich kahałów, czyniły usilne zabiegi w kancelarii królewskiej, by potwierdzić nadane jeszcze przez Kazimierza Wielkiego przywileje. W przypisie dotyczącym owych starych gwarancji Bałaban pisze:

„Kwestia autentyczności tych przywilejów, która stanowi przedmiot sporu wśród uczonych tu nie należy”.

Cóż, skoro Bałaban nie chce dyskutować o autentyczności tych przywilejów, to musimy to uszanować.

Co zatem ciekawego i godnego uwagi Bałabana, można w jego dziele znaleźć? Mnie na przykład frapowała kwestia, czy zupełnym przypadkiem wokół młodego króla, tak jak wokół wspomnianego tu wcześniej sułtana, nie kręcił się jakiś żydowski medyk. Otóż okazuje się, że chyba się kręcił, na dodatek był "uczony" i potrafił „wtajemniczać w arkana” języka hebrajskiego, a szczególnie „w tajniki mistyki w nim złożone”. Bałaban (bardzo chaotycznie) pisze o nim tymi słowy:

„I oto znalazł się taki Żyd, a był nim „ulubieniec króla Kazimierza Jagiellończyka”, który brał udział w dyskusjach naukowych, toczących się wartko w gabinecie królewskim i obecności monarchy.

Lekarze. Nie wiemy kim był ów Zul. Czy w istocie się tak nazywał, czy jest to skorumpowane czy zlatynizowane imię żydowskie? A może jest on identyczny z którymś ze znanych nam bankierów żydowskich owego czasu czy też jednym z nadwornych lekarzy? Bo jedni i drudzy mieli łatwy dostęp do dworu, a nawet wywierali pewien wpływ na władcę i jego otoczenie”. (Bałaban, t. 1, s.81)

Odnośnie imienia Zul, u Bałabana pojawia się ciekawy przypis kierujący do dzieła Szujskiego „Odrodzenie i reformacja w Polsce”:

„Niestety nie podał Szujski źródła, z którego czerpał tę wiadomość. Hipoteza Schippera, jakoby Zul równało się Srul, a Srul miałby być Izrael, ojciec Mojżesza Isserlesa nie ma żadnej podstawy”.

Niezły Srul, chciałoby się rzec... – ulubieniec królewski - nie wiadomo kto bardziej, bankier czy lekarz, mający do tego łatwy dostęp i wpływ na władzę. No i ta nieśmiała próba wrobienia Srula w ojcostwo najsławniejszego krakowskiego Żyda…

A skoro już przy żydowskich lekarzach jesteśmy, to ten medyczny wątek odnajdziemy również studiując losy kolejnego bohatera tej opowieści - Jana Bażyńskiego (vel Hans von Baysen) herbu „Wiewiór pośród Hebanu”:

Postać ta zwróciła moją uwagę nie tylko egzotycznym herbem, lecz także przynależnością do tajemniczego bractwa zwanego Związkiem Jaszczurczym. Ta tajna i w założeniech bardzo szlachetna struktura z niewiadomych powodów dezaktywowała się w okolicach 1454 roku.

Bażyński brał także udział w założeniu Związku Pruskiego i przewodniczył jego Tajnej Radzie. Występował przeciw atakom legata papieskiego i wielkiego mistrza krzyżackiego w obronie "swego" Związku. Można powiedzieć, że człowiek ten był twarzą sił, które storpedowały polityczną misję Kapistrana polegającą na stworzeniu szerokiej kolacji antytureckiej.

10 lutego 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk wziął ślub z Elżbietą Habsburżanką, a już dwa tygodnie później Bażyński stojąc na czele delegacji stanów pruskich przybył do Krakowa, aby prosić króla o inkorporację ziem państwa krzyżackiego. Tak na dobrą sprawę mleko rozlało się jeszcze przed królewskimi zaślubinami, bowiem powstanie przeciw Zakonowi Krzyżackiemu rozpoczęło się już 4 lutego. W tym dniu rozpoczął się atak na zamek krzyżacki w Toruniu, a 5 lutego 1454 r. Gdańszczanie zajęli Wielki Młyn i przygotowali artylerię oraz sprzęt szturmowy do ataku na krzyżacką twierdzę.

Nasza wikipedia twierdzi, że „tajna rada Związku Pruskiego rozważała zwrócenie się o pomoc i protekcję do króla Czech i Węgier, a miasta portowe skłonne były rozważyć poddanie się pod opiekę króla Danii. Przeważyło jednak zdanie członków byłego Związku Jaszczurczego, aby rozpocząć układy z Królestwem Polskim”.

Przyznacie, że pomysły tajnej rady były nieco odlotowe i moim zdaniem mające na celu wywarcie presji na Jagiellończyku. Świadczy o tym fakt, że już w dniu 5 grudnia 1453 roku w Wiedniu cesarz Fryderyk III Habsburg nie wysłuchawszy do końca skarg związkowców wydał wyrok potępiający Związek Pruski i nakazujący jego rozwiązanie, Cesarz nałożył na związek kary pieniężne, oraz wydał wyrok śmierci na 300 członków Związku. Ludzie ze Związku Jaszczurczego zwracając się ku Polsce wykazali się więc dużą pragmatyką i dbałością o los co najmniej kilkuset głów.

Tak oto Bażyński rozpoczął wojnę, która zniweczyła wysiłki papieża, cesarza i Kapistrana zmierzające do zawiązania wielkiej chrześcijańskiej koalicji antytureckiej.

Czy ten wielki zamęt mógł mieć związek z królewskimi negocjacjami z Żydami?

Nie, bo żaden znany mi historyk, takiej zależności się nie dogrzebał. Natomiast niektórzy z nich grzebią się w sprawach pozornie dużo mniej istotnych, ot takich chociażby jak Michalina Broda, która wydała nieosiągalną już książkę o lekarzach w państwie krzyżackim.

Na pocieszenie, w sieci można odnaleźć jej artykuł p.t. „Lekarze pochodzący spoza państwa zakonnego w Prusach w otoczeniu wielkich mistrzów krzyżackich w XIV i pierwszej połowie XV wieku”.

W nim z kolei możemy odszukać pewną zagmatwaną historię. Określam ją takim przymiotnikiem, bowiem konstruktorem akcji jest Jan Bażyński – wielki wróg Zakonu, członek dwóch wymierzonych w Krzyżaków organizacji, a także niedoszła zorganizowanego przez nich zamachu. Otóż okazuje się, że Nasz Jan-Hans współuczestniczył w organizacji podróży lekarza - Żyda Meyena do wielkiego mistrza zakonu Konrada von Erlichshausen w roku 1449:

„Należy bowiem zaznaczyć, że Konrad von Erlichshausen dowodnie zabiegał o lekarską pomoc Meyena na wyraźną prośbę Jan Bażyńskiego”. (s.27)

Ładne rzeczy – wielki mistrz zabiega o pomoc Żyda, ale tak naprawdę czyni to na sugestię największego wroga Zakonu – Jan Bażyńskiego!

To nie koniec zagadek - posłuchajmy jeszcze kolejnego fragmentu autorstwa p. Moniki, tym razem dotyczącego wcześniejszej wizyty Meyena z roku 1448:

"Spośród medyków pochodzenia obcego służących swoimi fachowymi poradami wielkim mistrzom warto również przywołać Żyda Meyena, który utrzymywał kontakty z Konradem von Erlichshausen. Nie ma wątpliwości, że specjalista ten wywodził się spoza zakonnego władztwa, gdyż mozaiści nie mogli osiedlać się w jego granicach. Wynikało to z polityki Krzyżaków: prowadząc działania o charakterze krucjatowym, nie tolerowali wyznawców innych religii w swoim państwie.

Ponadto pochodzenie Meyena jest poświadczone źródłowo. Zamieszkiwał on w sąsiedniej Polsce – w 1446 r. mieszkał w Poznaniu. (…). Zaopatrzony w ten list żelazny medyk mógł wjechać do państwa zakonnego i przebywać na jego terytorium do 14 lutego, czyli nieco ponad dwa miesiące, przy czym nie otrzymał zgody na prowadzenie badań lekarskich. Dlatego wydaje się, że wówczas Meyen jedynie przejeżdżał przez państwo zakonne, zmierzając z księstwa pomorskiego do rodzimego Poznania. Jednak, jak wynika z innych przekazów źródłowych traktujących o tym specjaliście, przed 17 VI 1448 r. Meyen zmienił miejsce zamieszkania. Tego dnia prokurator krzyżacki z Bytowa w piśmie do najwyższego dostojnika zakonu nadmienił o wykształconym Żydzie „Meigerze” osiadłym w Dybowie (Nowej Nieszawie). List ten jest istotny nie tylko ze względu na to, że precyzował ówczesne miejsce zamieszkania lekarza. Na jego postawie można również domniemywać o korzystaniu już w tym czasie z medycznej pomocy Meyena przez Konrada von Erlichshausen. W piśmie tym urzędnik krzyżacki z Bytowa informował mianowicie najwyższego dostojnika zakonu krzyżackiego, iż landwójt księstwa słupskiego Jarosław („Jerslaf ”) ekspediował rzeczonego lekarza wraz z rycerzem pomorskim Ludwikiem Massowem do stolicy państwa krzyżackiego. Autor pisma wyraził nadzieję, że okażą się oni pomocni wielkiemu mistrzowi. Chociaż prokurator krzyżacki nie wskazał, w jaki sposób mieliby się oni przysłużyć Konradowi von Erlichshausen, to w literaturze wysunięto przypuszczenie, że mogło chodzić o poradę medyczną”.

Ja tu pani Michalinie Brodzie życzliwie przerwę. Czuję, że ona doskonale zdaje sobie sprawę z tego jakie wygibasy odstawia, więc wszystko zwala na „przypuszczenia z literatury”. Oto żydowski medyk jedzie z listem żelaznym do wielkiego mistrza Zakonu, ale nie po to, aby leczyć, bo na to pozwolenia nie dostaje. Jedzie jak pijany w trupa, bo z Pomorza do Poznania ale przez Malbork, z biletem ważnym dwa miesiące, i ma się okazać „pomocny wielkiemu mistrzowi”, tyle że bez glejtu na leczenie, co literatura fachowa uznaje za przesłankę do zaliczenia tej misji jako medycznej. Drugą podróż lekarza aranżuje zaś nominalny wróg zakonu - Hans Bażyński.

Przepraszam, ale jak widzę takie naukowe farmazony, to mnie ponosi. Tym razem to poniesie mnie jak nigdy. Puszczam zatem wodze fantazji, a Wy się mocno trzymajcie foteli, z których w każdym momencie możecie się oczywiście katapultować.

Wyobraźmy sobie Żydów, którzy w krajach Europy Zachodniej tracą pozycję, przywileje i spotykają się z falą prześladowań. Kahały ślą ostrzegawcze listy i wzywają do największego stopnia mobilizacji. Oczy diaspory kierują się na wschód. Ich działania muszą wyprzedzić falę prześladowań, która za kilka lat dotrze aż na Śląsk. Ich oczy kierują się na Polskę. W 1447 roku pożar w Poznaniu i nieszczęśliwe „utlenienie” się przywilejów nadanych przez Kazimierza Wielkiego staje się pretekstem do rozpoczęcia negocjacji. Niestety te się przeciągają, a król Kazimierz Jagiellończyk odwleka decyzje. W 1448 roku z tegoż Poznania do stolicy Zakonu jadą dwaj posłańcy żydowscy zaopatrzeni w list żelazny. Nie jadą tam, aby leczyć, lecz po to by negocjować. Krzyżacy w edykcie wydanym jeszcze w 1310 r. postanowili, że Żydom, czarodziejom, czarnoksiężnikom i włóczęgom zakazuje się przebywania na terenie państwa zakonnego.

Krzyżacy mają już w tym czasie problemy ze Stanami Pruskimi, więc wysłańcy wiedzą jak rozgrywać tę partię. Tam gdzie wynegocjują lepsze warunki, tam trafią współbracia i pieniądze na ostateczną rozgrywkę między państwem zakonnym a Polską. Bażyński ze swym „genueńskim” herbem jest języczkiem u wagi – pójdzie za głosem tych, których negocjacje zabezpiecza.

W państwie krzyżackim sprawy także nabierają dynamiki. Z notki z niemieckiej Wikipedii wynika, że w 1448 roku Konrad von Erlichshausen doszedł do porozumienia z Polską (pokój w Rastenburgu). Niestety o tej ugodzie nie udało mi się uzyskać żadnych informacji (widocznie żaden polski historyk się jeszcze tematem nie zajął).

Ugodowa polityka Wielkiego Mistrza wobec Polski, zawęziła żydowskim negocjatorom pole manewru. Zresztą to konsyliacyjne nastawienie Zakonu urwało się wraz ze śmiercią Mistrza 7 listopada 1449 roku.

Jego miejsce zajął dużo bardziej konfrontacyjnie nastawiony bratanek Ludwig von Erlichshausen.

W związku raz na zawsze „usztywnionym” stanowiskiem Zakonu, jedyną nadzieją stał się polski król. Czy wielce nieprawdopodobnym jest, że żydowski przyjaciel króla (może bankier, a może lekarz) roztoczył przed młodym władcą możliwość pokonania odwiecznego wroga Polski i zagarnięcia portu pełnego bogactw - Gdańska (a niech tam! – nazwijmy go lokalnym Konstantynopolem). Kasa na wojnę z Zakonem za przywileje, tylko się pośpieszmy, bo przyjazd szalonego kaznodziei z Kapistranu, może we wszystkim przeszkodzić. Król przywileje podpisał i mimo perswazji Oleśnickiego i Kapistrana, trwał przy swym postanowieniu. Wybuchła wojna, którą na dobrą sprawę wywołali ludzie kierowani przez Bażyńskiego. Niestety po początkowych powodzeniach przyszła klęska pospolitego ruszenia pod Chojnicami. Niezadowolenie szlachty trzeba było ugasić nadaniem przywilejów i odebraniem tychże Żydom.

Wiszacy w powietrzu bunt poddanych, to jednak co innego, niż złość rozgoryczonych inwestorów, z którymi zawsze mógł ponegocjować królewski żydowski ulubieniec. Jakież to wielkie krzywdy wyrządzono diasporze:

„1. Żydzi mogą pożyczać jedynie na zastaw ręczny. (jedynie pod zastaw ruchomości)

2. Pożyczki Żydów na zastaw nieruchomości i skrypta dłużne są nieważne”.

3. Roszczenia Żydów przedawniają się po trzech latach.”

(Bałaban t.1, s. 52).

Rozgoryczonych inwestorów można było ułagodzić także nieco inaczej. Przewlekłość wojny sprawiła, że dwie strony prowadziły ją na astronomiczny kredyt. Krzyżacy, którzy tak bardzo wzbraniali się przed obecnością Żydów, magów i włóczęgów, nie mieli takich obiekcji wobec ewidentnych odstępców od prawdziwej wiary, czyli husytów. Poobsadzali nimi zamki, a ci swoje zaległości w żołdzie uczynili kartą przetargową i wystawiali kolejne twierdze krzyżackie na szalone licytacje. Jak wiemy z pierwszej części opowieści, husyci umieli poukładać swoje sprawy z diasporą, ale czy to miało jakikolwiek związek z negocjacjami o cenę zamków, albo o warunki kredytowe na ich wykup? Raczej nie, bowiem nie ma historyka, który by to choć zasugerował. Niuanse tych szalonych spekulacji są dla mojej prostej mózgownicy nie do ogarnięcia. Przeliczniki zaległego żołdu husyckiego nijak mi się nie zgadzają z ostateczną ceną wykupu, ale może ktoś z Was zaproponuje rozsądny wzór na wyliczenie tych roszczeń.

A tutaj jeszcze jeden zadziwiający fakt:

„W 1454, po przyłączeniu Gdańska do Polski, nastąpił napływ Żydów z Litwy i Korony. Kupcy żydowscy w Gdańsku obsługiwali handel zbożem polskiej szlachty, która znalazła w nich swoich faktorów i pośredników w transakcjach z niemieckim patrycjatem miasta”.

Podobne twierdzenia znajdziemy także u Ignacego Schipera w „Dziejach handlu żydowskiego na ziemiach polskich” (t. 1, s. 37).

 

Cóż mnie tak dziwi – jak to co, tu trwa wojna, a Żydzi ciągną do pogrążonych w konflikcie ale już polskich miast jak pszczoły do miodu. Nie straszne im wojenne działania. Mało tego „polska szlachta znajduje w nich swoich faktorów”, a „niemiecki patrycjat pośredników”. Czy Wam się w tym obrazku miłosiernej Hanzy i miłosiernego niemieckiego patrycjatu, wszystko zgadza? Jeśli nie, to pytajcie historyków. Może profesor Nowak ma wiarygodną teorię na ten temat…

My wróćmy do Kapistrana. Można rzec, że jego główna polityczna misja zakończyła się w Polsce klęską. Zdawał sobie sprawę, że w pogrążonej w wojnie Polsce nie znajdzie żadnego wsparcia dla antytureckiej krucjaty.

A kaznodzieja miał rację – już w 1456 roku imperium osmańskie ruszyło na podbój Europy. Pierwszym punktem złamania oporu chrześcijan miał się stać Belgrad. Oddajmy głos Babingerowi (PIW 1977):

„Dopiero gdy grzmot dział spod Belgradu doniósł się do Szegedynu, pośpieszyli baronowie ze swymi hufcami pod sztandary Jana Hunyadiego, w którym i tym razem pokładali wszyscy całą nadzieję. Poza tym nikt się na Zachodzie nie ruszył” (s.145)

Belgrad uchodził za stracony, papież Kalikst III wydał odpust zupełny dla jego obrońców, a wojska tureckie imponowały niezwykłym wręcz na owe czasy przygotowaniem kampanii – świetną aprowizacją, jakością sprzętu oblężniczego, ogromnymi kolubrynami i ilością amunicji.

„Hunyadi zebrał wprawdzie liczne, bo 60-tysięczne wojsko, ale to raczej tłum chłopów i ubogich mieszczan, którzy zbiegli się z różnych stron nie mając nic do stracenia, duchownych niższych święceń, braciszków klasztornych, mnichów bosych, członków różnych zakonów żebraczych, pustelników, żaków i awanturników wszelkiego autoramentu. W większości byli nie uzbrojeni, albo mieli tylko miecz, wielu jedynie kije, drągi lub proce. Nie widać było prawie wśród nich konnych. Nie brak było wszakże tej rzeszy odwagi, świętego zapału i żarliwości godnej krzyżowców, co w dużej mierze było zasługą płomiennych kazań Giovanniego di Capistrano, który przyłączył się do wyprawy…”. (Babinger, s.146)

Mało tego, że się przyłączył i prawił kazania. On tę bitwę i wojną wygrał. Jeśli chcecie się dowiedzieć ile może zdziałać jednostka, wobec bierności caego niemal świata, wobec świetnie zorganizowanego i liczniejszego wroga, to powinniście przeczytać książkę Fitzgeralda. Opis obrony Belgradu godny sienkiewiczowskiego opisu obrony Częstochowy. To dla nas także wspaniała lekcja tego, jak jedna niepozorna ale charyzmatyczna postać, może popsuć czyjeś ogromne i świetnie przygotowane plany.

Kto wie, czy dla diaspory nie była to lekcja, że tam, gdzie tylko można, należy w tryby społeczne montować bezpieczniki zwane "demokracją". Są one bowiem bardzo przydatne do redukowania napięć rodzących się z działań ludzi obdarzonych potężnymi charyzmatami.

A tu ponad stuletnia książka o siedemdziesięcioletnim kaznodziei o duszy wojownika.

https://allegrolokalnie.pl/oferta/sw-jan-kapistran-poznan-1916

 

 

---

tagi: żydzi  turcy  gdańsk  jan kapistran  kazimierz jagiellończyk  belgrad  jan bażyński  nadworni lekarze 

	betacool
	14 marca 2021 01:14

45     1905    11 zaloguj sie by polubić