Makulektura z 17 kwietnia 2021

Zbigniew Kazimierz Witek, Karol Estreicher junior, Losy spuścizny, Kraków 2007, s. 876

 

Za każdym razem, gdy wracam do wertowania tomisk „Dziennika wypadków” autorstwa Karola Estreichera juniora, przekonuję się, że powinna to być lektura obowiązkowa dla wszystkich studentów historii sztuki, a także dla przewodników po Krakowie i jego muzeach.

Dla tych pierwszych powinien to być materiał do rozważań wybitnie etycznych. Materiału do takowych w tym wpisie nie zabraknie. Dla tych drugich (przewodników) byłby to świetny materiał poglądowy na temat tak zwanej „zawartości cukru w cukrze”, czyli rozważenia kwestii ile tak zwanej prawdziwej sztuki, możemy odnaleźć w estreicherowskich realizacjach z Muzeum UJ na czele.

Żeby jednak od startu nie popadać w rozważania nadmiernie poważne, zaproponowałem nieco nieortodoksyjny tytuł, który nawiązuje do rodzimej twórczości literackiej.

Zaczniemy go równie literacko rozszyfrowywać, podpierając się fragmentami „Dziennika wypadków”. Przytoczone tu fragmenty nie oddają informacyjnych bogactw suflowanych przez Karola Estreichera, dlatego zachęcam do próby sięgnięcia po ową niezwykłą lekturę. Tomy dziennika tu i ówdzie można jeszcze znaleźć.

Z racji tezy zawartej we wstępie, postanowiłem że w wyborze fragmentów skoncentruję się na kwestiach etycznych dotyczących historii sztuki i polskiego muzealnictwa.

***

Zamiast wstępu proponuję lekturę wikipedycznego biogramu hrabiego Pusłowskiego, a także rzut oka na zdjęcia części skarbnicy, którą obdarzony szlachetnym tym tytułem pan Franciszek Ksawery dysponował, jednak nachodzony przez PRL-owskie władze „zainteresowane upaństwowieniem jego kolekcji zdecydował się przekazać ją jako dar na Zamek Wawelski, a za namową Karola Estreichera pozostałą część kolekcji (ok. 100 obrazów) oraz pałac przekazał Uniwersytetowi Jagiellońskiemu”.

źródło: https://dnidziedzictwa.pl/wp-content/uploads/2019/01/Wystawa-w-pa%C5%82acu-Pus%C5%82owskich-podczas-Dni-Krakowa.-Sala-jadalna-z-meblami-gda%C5%84skimi-1936.-Ze-zbior%C3%B3w-Narodowego-Archiwum-Cyfrowego.jpg

źródło: https://pt.slideshare.net/mik_krakow/paac-pusowskich-w-krakowie-tajemnice-paacu-na-wesoej-prezentacja

*

Po dokumentalnym wstępie fragment, z którego dowiadujemy się o historyku sztuki, który chce uniemożliwić rozkradanie dzieł sztuki należących do hrabiego pederasty, przez jeszcze bardziej zdegenerowanego przedstawiciela przedwojennych elit. Autor fragmentu przeżywa moralne rozterki dotyczące pisania donosów, zwłaszcza w sytuacji gdy istnieje prawdopodobieństwo, że będzie to donos na tajnego agenta.

"16 listopada 1960, środa

(…) Nira Zakrzewska mówi mi, że ma kłopoty ze zbiorami Pusłowskiego. Systematycznie stamtąd wykrada dzieła sztuki Jaroszyński – bratanek Edwardowej Raczyńskiej, żony byłego ambasadora z Londynu. Lat około 30. Pederasta (?) (pytajnik autora), tak jak Pusłowski. Degenerat moralny. Niektóre z obrazów i dzieł sztuki należą do Uniwersytetu Jagiellońskiego, jako nam zapisane i darowane przez Pusłowskiego w roku 1953. Dawać znać na milicję jest niemiło. Zresztą pytanie, czy Jaroszyński nie jest ich tajnym agentem". (t. II, s.777)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się, o szlachetnych intencjach autora dotyczących upamiętnienia swoich przodków i o towarzyszącym tej idei możliwych szykanach ze strony otoczenia.

"10 marca 1962, sobota

W Auli Collegium Maius roboty będą niedługo zakończone. Nad tronem rektorskim, na krawędzi baldachimu przyjdą spinające klamry i cztery głowy - symbole czterech wydziałów. Teologię będzie reprezentować głowa kardynała Dunajewskiego, medycynę głowa Alojzego Estreichera, filozofią głowa Karola Estreichera, prawo Stanisława Estreichera. (…) W ten sposób postanowiłem uczcić rodzinę Estreicherów, która z Uniwersytetem jest związana blisko 200 lat. Nie mówię tego oczywiście nikomu, aby mi nie dokuczano". (t. III, s. 204)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się o śmierci hrabiego i o mowie autora nad jego grobem, której ze szlachetnych pobudek nie opatrzył elementami złośliwości, sarkazmu. Tu także poznamy profesjonalnie podejście historyka sztuki do kwestii zaboru majątku poprzez dziedziczenie, a także "wyprowadzania pamiątek" w celu ubogacania kultury. Autor fragmentu formułuje także rewolucyjną etycznie tezę "o krzywdzie, która jest dobrodziejstwem".

"11 lipca 1968, czwartek

„Pogrzeb Pusłowskiego. Wypowiadam mowę grzmiącym głosem, wzruszony (…). Czynię to szczerze, aczkolwiek czynię to także z myślą o zbiorach Pusłowskich. Zapowiedziałem, że w pałacu Pusłowskiego będzie urządzone Muzeum Paderewskiego. W ten sposób chcę utrącić wszelką myśl o zaborze majątku ruchomego przez jakiś krewnych Pusłowskiego.

Inna rzecz, że Pusłowskiemu należy się pamięć. Był jaki był, ale dla Uniwersytetu pozostanie zawsze jednym z największych jego dobrodziejów. Półświadomie to czynił, zapisu dokonał przymuszony, ale nie przeszkadzał, gdy działałem za niego, jeszcze za jego życia, gdy wyprowadzałem z pałacu jego rzeczy, obrazy, pamiątki, do których był przywiązany. Dzięki zapisowi dla Uniwersytetu Jagiellońskiego nazwisko Pusłowskiego będzie żyło w pamięci (…). Więc mimo, że sarkazm, i może nawet złośliwość dyktowały mi w myśli niejedną uwagę o Franciszku Ksawerym Pusłowskim to wypowiadałem mowę żałobną szczerze. Szczerze żegnałem człowieka, który utrzymał zbiory odziedziczone po ojcach, pamiątki, rozmaite kosztowności, i nie zmarnował ich. A w naszych warunkach już to jest bardzo wiele. Szczerze należy mu się pamięć. Zrobię wszystko, jako dyrektor Muzeum Uniwersyteckiego, aby pamiątki te utrzymać.

Wiem, że Pusłowski wygadywał na mnie. Gadał, że go okradłem, że stracił wszystko, że jest żebrakiem, etz. Ale dzięki mojej opiece miał wysoka pensję aż do końca życia, służbę, żył we własnym domu i wśród własnych rzeczy. To co uważał za krzywdę było dla niego dobrodziejstwem. (t.IV, s.312)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się, że żałoba po hrabim Pusłowskim trwała krótko – mniej więcej tak krótko, jak zachowanie integralności jego zbiorów.

"30 sierpnia 1968, piątek

Zaraz w piętek byłem w pałacu Pusłowskich i tam rozładowywałem jego ruchomości. Dużo poszło do Salonu Róż (pianino) oraz do Domu Matejki w Krzesławicach, który przedstawia się coraz bardziej imponująco". (t.IV, s.318)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się, że historyk sztuki, musi się odrobinę liczyć z zapisami prawa i szuka w tym względzie pomocy.

"20 września 1968, piątek

Sędzia Serda, asystent UJ, specjalista do spraw spadkowych, obiecuje dopomóc w sprawie spadku po Pusłowkim. (t. IV, s. 322)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się, że autor nie działa sam. Nie dowiadujemy się jedak o co tak naprawdę historykowi sztuki chodzi i o jaki chodzi „klimat”, ale mamy wrażenie, że skoro „oryginalnych portretów” gdzieś ubywa, to  gdzieś musi ich przybywać. O etyce, literalnie z tego fragmentu nie dowiadujemy się niczego.

"22 września 1968 niedziela

Nikogo nie pytając wykonaliśmy zamach stanu. Tylko tak! Postanowiliśmy zabrać z auli Collegium Novum jeden portret Jana Matejki. Pabisiak skopiował Józefa Szujskiego. Kopię wstawiamy w stare ramy. Oryginał na desce zostaje w Muzeum. Jak jednak zachowa się deska. Czy zmiana klimatu wyjdzie na dobre? Z oryginalnych portretów Matejki w auli wisi już tylko Tarnowski". (t. IV, s.322)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się, żeby nie ruszać tego co leży w spokoju. Być może dotyczy to również leżącej w spokoju etyki?

"18 października 1968, piątek

Sędzia Serda w Collegium Maius. Pokazywałem mu zbiory po Pusłowskim. Jest zdania, aby „Quieta non movere” („Nie poruszaj tego co leży w spokoju” (…). Niech sprawa przeleży się i pójdzie w zapomnienie. Tak jest najlepiej, najłatwiej". (t.IV , s.331)

*

Fragment z którego dowiadujemy się, że udręczenia historyków sztuki biorą się bardziej z kwestii prawnych, niż kwestii etycznych i jak wielce użyteczne jest „jure kauduko” stosowane za wiedzą sądu.

"31 grudnia 1968, wtorek

W lecie zmarł Franciszek Ksawery Pusłowski. Muzeum odziedziczyło po nim skarby sztuki, kolekcje miniatur, obrazy Matejki, tysiące przedmiotów przemysłu artystycznego, bibliotekę, wreszcie archiwalia. Zdecydowałem się to wszystko zabrać do Collegium Maius – jure kaduko – ale z wiedzą sądu. Boję się, że będę miał jakieś kłopoty z daleką rodziną Pusłowskiego. Zgłasza się jakaś Pusłowska ze Śląska i twierdzi, że ma tytuł do spadku. Marek Rostworowski (syn Karola Huberta) nie ma pretensji, mimo, że jest synem kuzyna”. (t.IV, s.345)

*

Fragment, z którego dowiadujemy się, że istnieje groźba, że pałac hrabiego może być zdegradowany faktycznie i semantycznie do "lokum dziekana":

"23 października 1969, czwartek

Czeka mnie dziś nieprzyjemne posiedzenie komisji lokalowej. Zapewne będą chcieli odebrać mieszkanie po Pusłowskim. 20 lat starałem się o pałac Pusłowskich. Dzięki mnie Uniwersytet otrzymał ten gmach. Obecnie Muzeum zostaje stamtąd wyrzucane, z II piętra, by robić miejsce dziekanowi Gładyszowi. (t.IV, s. 422).

*

Fragmenty, z których dowiadujemy się, że nie samymi eksponatami i zabytkami żyje historyk sztuki i że wykonując ten zawód, można mieć z niego (niczym Pan Samochodzik) dużą motoryzacyjną frajdę, gdyż auto jest niezbędnym atrybutem do wykonywania tego zawodu. Frajda jest tym większa, im większe dostępne środki, a tych jak się dowiemy, na szczęście nie zabrakło.

"7 grudnia 1973, piątek

Rano w Wiedniu przygotowania do wyjazdu. Bank – wyjąłem pieniądze. Firma Volvo – kupiłem samochód (5 tys. $). Jest to dla mnie konieczny środek pracy. (t. IV, s. 359)

21 grudnia 1973, piątek

Dwa tygodnie zajęło mi bieganie z papierami nowego samochodu marki Volvo 144, kupionego w Wiedniu. Świetny wóz, ale ileż biegania, spraw i formalności związanych z zarejestrowaniem. Zapłaciłem 60 tys. Cła. Koszt wozu ogromny – 5.000 dolarów, ale dlaczego mam oszczędzać?

Reżyser filmowy i dziennikarz Leopold Nowak kupił ode mnie Alfę Romeo za 70 tys. Sprzedałem mu ją bez zapłacenia gotówki. Obiecuje, że niedługo wpłaci mi pieniądze. Oby! "(t. IV, s. 364)

*

Fragment, z którego dowiemy się, że uczestniczenie w kpinach wchodzi w zakres zachowań wybitnych historyków sztuki, ważne by móc pomagać instytucjom w odnawianiu zabytków.

"9 grudnia

W domu na Woli. Poszedłem głosować, a raczej wyjechałem nowym Volvo. Głosowanie to kpiny. Wrzuciłem kartkę za żonę (sic!)

Ciekaw jestem jak głosowano na mnie, jako na kandydata z dzielnicy Śródmieście. (…) Nie przejmuję się zbytnio wyborami i dość mnie to nawet dziwi, że mało o tym myślę. W razie czego mógłbym pomóc różnym instytucjom i odnawianiu zabytków. (t. IV, s. 361)

*

Fragment, w którym dowiadujemy się, że historyka sztuki może dopaść duża przykrość i że niesprzyjających okolicznościach dawny pałac, może zamienić się w zwykły lokal.

"14 grudnia 1973, piątek

Duża przykrość w związku z lokalem po Pusłowskim. Nagle chce go zabrać Muzykologia".(t.IV, s. 362)

*

Fragment mówiący o tym, że historyk sztuki może się spotakać z zawistnymi posądzeniami o lokowaniu w muzeum falsyfikatów i o  zatroskaniu tym, że starodawny tryptyk może skończyć na bruku.

 

"13 stycznia 1974, niedziela

Na tle użytkowania Muzeum ustawicznie dochodzi do ataków na mnie. Moim kolegom zdaje się, że każdy z nich potrafiłby urządzić i prowadzić Muzeum. Ustały ataki i dokuczania z lat pięćdziesiątych (że zadaniem UJ nie jest tworzenie Muzeum (...). Nieszlachetne, a bardzo szkodliwe ataki z lat sześćdziesiątych (że wszystko w Muzeum jest falsyfikatem (...), a rozpoczęły się ataki (...), że rządzę autorytatywnie (to prawda), że nie umiem współżyć z kolegami, że uważam Muzeum za swój folwark („wytępimy Estreicherów z Uniwersytetu Jagiellońskiego”)

Jednym z objawów tych ataków jest chęć zagarnięcia II piętra pałacu Pusłowskich (…). Miało tam powstać Muzeum Zbiorów Muzycznych im. Paderewskiego i były tam magazynowane przeze mnie rzeczy. Mają tam teraz powstać jakieś gabinety i Instytut. To ja przed 25-ciu laty wystarałem się o zapis Pusłowskiego. Po jego śmierci objąłem mieszkanie i zrobiłem tam oddział Muzeum UJ, aby wystawić zbiory Paderewskiego. Dziś muszę oddać lokal, czyli wstrzymać rozbudowę Muzeum. Rektor Karaś, dziekan Wydziału Historyczno-Filozoficznego są przeciwko mnie – chcą oddać lokal Muzykologii. Gdzież podzieją się fortepiany, gdzie pójdzie tryptyk z XV wieku, gdzie rozmaite meble i przedmioty?

*

Fragment, z którego dowiadujemy się że dobre uczynki historyka sztuki się mszczą i to nawet wtedy, gdy „formalnie lub nieformalnie” uda się zabezpieczyć „rozmaite meble i przedmioty”.

"15 listopada 1978

„Dobre uczynki się mszczą”. Od lat mgr M. zakrzewska, pracownica Muzeum UJ pozostawała pod moją protekcją – mimo, że nigdy nie była wobec mnie, jako dyrektora, zbyt lojalna.

Z natury fałszywa, niczym zakonniczka, zakrystianka, mało zdolna, rozgadana, rozplotkowana siedziała w Muzeum nic nie robiąc oprócz większych lub mniejszych plotek. (…)

Moje odejście na emeryturę wzmogło jej paskudne postępowanie. (…)

Od lat przedmiotem jej plotek jest spadek po Franciszku Xawerym Pusłowskim. Rozdzieliłem ten spadek bardzo nierówno. Najcenniejsze rzeczy dostały się Muzeum UJ, a resztę rzeczy przeznaczyłem dla Dworku Matejki w Krzesławicach. Formalnie czy nieformalnie, ale zbiory po Pusłowskim ocaliłem. (…).

Sączone jest (…), że ograbiłem Uniwersytet z rzeczy po Pusłowskim, że moje postępowanie było skandalem, jeśli nie nieuczciwością. (…)

W sprawie spuścizny po Pusłowskim były w ciągu 10-ciu lat rozmaite interwencje, przewąchiwania, śledzenia. Asystent UJ, dr Ostrowski – leń i dęta wielkość naukowa – interweniował w sprawie sreber. Było to w roku 1976. Srebra były i oskarżenia, że je ukradłem okazały się być oczywistą nieprawdą. Ferment i tak pozostał!

Prawdą jest, że wiele przedmiotów mniejszej wartości – mebli, obrazów po Pusłowskim i Wacławie Lednickim przekazałem do Dworu Matejki w Krzesławicach. Przekazałem tam również tryptyk z XV wieku (drewniany) i włoski, gotycki obraz z XV wieku z kaplicy Pusłowskich.

Po roku względnego spokoju zaczęły się donosy, liczenie rzeczy, sprawdzanie inwentarza i wykazywanie, że za mojej dyrekcji w Muzeum powstały poważne szkody". (t.VI, s 306-307)

*

Zamiast kolejnego fragmentu, obejrzymy dwa zdjęcia dające pogląd jak troska historyka sztuki odmienia przegadane wnętrza w takie, które tchną modernistycznym duchem dyskretnego mininalizmu - czyli pałac Pusłowskich dzisiaj.

Biblioteka i Fonoteka Instytutu Muzykologii UJ – źródło: https://1.bp.blogspot.com/-x2LyLv-8P3k/V2wNY1VKU7I/AAAAAAAAEOk/o16ID_oJq0UY6WZtiBj8Sl8-lIbY3hkswCLcB/s320/Fono.jpg

Sala wystawowa Ośrodka im. I.J.Paderewskiego źródło: https://3.bp.blogspot.com/-7rKyBygzhmU/V2wNXno37JI/AAAAAAAAEOg/Gxsqb_mTuQYZVjHRtp2Ww5HAO8z4DEn5QCLcB/s1600/Biblio.jpg

*

Na zakończenie dwie fotografie dokumentów z licytowanego tomiska:

Zbigniew Kazimierz Witek, Karol Estreicher junior, Losy spuścizny, Kraków 2007, s. 876

Wynika z nich, że po wielu perypetiach częśc zbiorów Pusłowskich wróciło z Krzesławic do Muzeum UJ. Fakt ów załatwiono dyplomatycznym sformułowaniem o "nieformalnym depozycie". Co ciekawe odnaleziono tam nie tylko rzeczy z kolekcji Pusłowskich, lecz także "muzealia z dawnego Gabinetu Archeologicznego i Gabinetu Sztuki UJ". Ostatecznie doliczono się aż 1142 przedmiotów pochodzących z ogromnej spuścizny Pusłowskiego.

Co ciekawe w Dworze Matejki odnalezionio także "odbitki astrolabium Bylicy", a to niechybny znak, że dane nam będzie jeszcze wrócić do tematu starych krakowskich przyrządów geograficzno-astronomicznych, a przy okazji do do kwesti nieortodoksyjnej etyki wyznawanej przez PRL-owskich historyków sztuki...

 

 

---

tagi: etyka  krzesławice  karol estreicher junior  franciszek ksawery pusłowski  pałac pusłowskich  muzeum uj  historyk sztuki  nieformalny depozyt 

	betacool
	17 kwietnia 2021 23:43

48     2853    16 zaloguj sie by polubić