makulektura z 18 lutego 2022

Plakat do filmu o markizie Angelice 

 

Jonathan I. Israel, Żydzi europejscy w dobie merkantylizmu (1550-1750), Wydawnictwo UW, Warszawa 2009,
s. 371

 

W siermiężnych czasach PRL-u i czarno-białych obrazków płynących z telewizorów, nieczęsto jakaś zachodnia historyczna produkcja filmowa potrafiła zapaść w pamięć. Może dlatego, że nie za wiele ich się pojawiało. Jednym z nielicznych wyjątków, był bez wątpienia cykl filmów o markizie Angelice. Działo się tak, nawet nie ze względu na egzotykę scenerii, dramaturgię, czy barwną obecność piratów, a na prostym zabiegu fabularnym. Otóż oś wydarzeń tego widowiska opierała się na podążaniu od momentu do momentu, w którym Angelika próbowała skrywać swe trzeciorzędowe cechy płciowe, jednak na tyle niedyskretnie, żeby większa część męskiej publiki zdołała uznać je za ewidentnie pierwszorzędne.

Przy takim rozkładzie akcentów, sama fabuła pod naporem roznegliżowanej siły argumentów, schodziła na plan dalszy. W każdym razie ja po kilkudziesięciu latach, nie pamiętałem z prawie nic. Sięgnąłem więc do Wikipedii. Okazało się, że trafnie lokowałem historię markizy na osi czasu. Było to panowanie Ludwika XIV. Co do fabuły, to opowiada ona o perypetiach związku Angeliki z hrabią Tuluzy. Ten ostatni okazał się być przedstawicielem przemysłu metalurgicznego otaczającym się „przedstawicielami egzotycznych kultur”:

„Przed ślubem podróżował po świecie, zbierając ważne znajomości i wiedzę z nauk ścisłych. Odkrył, że ołów zawiera małe ilości złota. Kopalnie tego metalu, które były jej posagiem nie przynosiły jej rodzinie spektakularnych zysków. Hrabia Tuluzy chciał je mieć. Produkcja złota poprzez rozdzielanie go od ołowiu uczyniła go potężnym. Zabieganie o względy żony poskutkowało prawdziwą miłością między nimi. Rodzi się dwójka synów, a Angelika jest ustawiona i szczęśliwie zakochana. Licho, jednak, nie śpi. Jeoffrey ma opinię czarownika, którą się nie przejmuje. W swoim domu ma przedstawicieli egzotycznych kultur, którzy odprawiają swoje etniczne rytuały. Jego majątek budzi zazdrość. Choć kulawy, pokonał w walce na śmierć i życie największego do tej pory szermierza Langwedocji. Pewnego dnia wizytę składa im sam król Ludwik XIV. Król Słońce nie może znieść, że w jego kraju może istnieć ktoś, kto równa się mu wpływami i majątkiem. W tym celu doprowadza do oskarżenia hrabiego de Peyrac o czarnoksięstwo. Po nic nie wartym procesie pokazowym dochodzi do mordu sądowego: skazania na stos. Angelika i jej dzieci nic nie odziedziczyły. Wszystko stało się własnością króla”.

Przyznacie, że niezły kawałek fikcji, zahaczający o tyle nawigatorskich wątków (metalurgia, alchemia, szermierze) i krain (Langwedocja), że w głowie może się zakręcić. Dodam tylko, że gości markiza, niczym kilka wieków wcześniej katarów, uporczywie ścigała nienawistna inkwizycja i okrutny król. Oczywiście w zderzeniu z taką zajadłością, markiza musiała unosić swe powabne ciało, w okolice opanowane przez bardziej egzotyczne kultury. W kolejnych filmach można było poznawać jej dramatyczne losy na dworze szacha, między piratami, a także w okolicach haremu marokańskiego sułtana. Na podstawie filmowej fabuły, trudno ją posądzić o działalność agenturalną. Wiem jednak tyle, że w odcinku o sułtanie propozycję dotyczącą bycia agentką wpływu, otrzymała. W pobliżu Angeliki oczywiście krążył jej mąż, gdyż „mord sądowy” okazał się nienależycie definitywny. Jego uraz do katolickich niegodziwości jednak pozostał, tyle że de Peryac przebranżowił się z metalurga, w pirata - wizjonera. Rabował statki katolickich władców, a łupami dzielił się z wyselekcjonowanymi, ponętnymi przedstawicielkami egzotycznych kultur. Wszystko w imię walki o równość, braterstwo i imię walki z niewolnictwem. Z dzisiejszego punktu widzenia moglibyśmy na nazwać de Peryaca antysystemowcem, albo rewolucjonistą, który na uwagę korsarskiego kompana, że pozostaje w swym boju samotny, odpowiadał, że: "jest tylko pierwszy"…

Nie zamierzam się tu jednak skupiać na mniej czy bardziej katarskim rodowodzie markiza, ani na jego postępowości. Nie będę także próbował polemizować z grubo ciosanym antykatolicyzmem cyklu o markizie Angelice. Dziś spróbuję przyjrzeć się nieco bliżej pirackiej profesji de Peryaca, oraz faktowi, że władcą dworu, na który trafiła Angelika był marokański sułtan Maulaj Rashid (znany Wikipedii między innymi z tego, że jest ważną postacią w filmie „Angelika i sułtan”).

W tym momencie, ci którzy zahaczyli ten o tekst licząc na zachwyty nad ciałkiem Angeliki, mogą odpuścić. Mowa bowiem będzie już tylko o rzeczach poważnych, czyli o piratach.

XVII-wieczna mapa holenderskiego kartografa Jana Janssoniusa przedstawiająca Wybrzeże Barbary, tutaj „Barbaria”

W drugim tomie dzieła o morzu i świecie śródziemnomorskim Fernand Braudel umieścił rozdział p.t. „Korsarstwo, pomocnicza forma wojny”. Na jego końcu, znajdziemy odważną tezę, że „po Lepanto świat śródziemnomorski nie zaznał już własnej wielkiej wojny. Wielka wojna ulokowała się na Północy, na Zachodzie nad Atlantykiem i to na stulecia. Tam, gdzie powinna się znajdować, tam, gdzie biło serce świata. Samo to oddalenie lepiej niż długie wywody zwiastuje i podkreśla cofanie się świata śródziemnomorskiego. Kiedy w 1618 roku wielka wojna rozpocznie się na nowo wraz z pierwszymi wystrzałami wojny trzydziestoletniej, będzie to z dala od Morza Śródziemnego. Morze Wewnętrzne przestało być burzliwym sercem świata” (t.2, s.222).

Przyznam, że za bardzo bym się do tej tezy Braudela nie przywiązywał, a nawet gdybyśmy się zgodzili, że za pomocą wojen, władcy ówczesnego świata przeprowadzali operacje na otwartym sercu, to zawsze warto pamiętać o zapewnieniu krwioobiegu, który do owego serca będzie tłoczył tlen. Tym tlenem były i są pieniądze i kredyt. A skoro tak, to czymże w tej sercowo-naczyniowej przenośni byłoby korsarstwo jako „pomocnicza forma wojny”? Czyżby pomocnikami władców pieniądza i kredytu?

Szukając materiałów do tej notki, z racji takich jak ten poniższy, nieco „andżelikowatych” obrazków, natknąłem się i na fragment tekstu pochodzący z portalu „To już było”:

„Dalekie wojaże oceaniczne możliwe były dzięki nowoczesnej technologii budowy statków i najnowszym metodom nawigacji z którymi zaznajomili muzułmanów renegaci z Holandii i Anglii, którzy po ucieczce ze swych krajów i konwersji na islam stali się kapitanami berberyjskich flot korsarskich.

Do najbardziej znanych należeli Holendrzy Zymen Danseker znany pod imieniem Simon Reis, Ivan Dirkie de Veenboer który po konwersji przyjął imię Sulayman Reis czy Murat Reis urodzony jako Jan Janszoon van Haerlem, z Anglików najbardziej znanym był John Ward który zmienił nazwisko na Yousuf Reis.

Wśród piratów nie brakowało Żydów sefardyjskich, którzy od wieków z wielkimi zyskami partycypowali w porwaniach i handlu chrześcijanami, można tu wymienić dwa najbardziej znane nazwiska takie jak Sinan Reis i Samuel Pallach”.

W sumie niezbyt długi fragment, a zadziwiająco wielka ilość informacji do zweryfikowania. Zacznijmy od wojaży berberyjskich piratów. Tak pisał o nich Braudel:

„wyroili się poza Gibraltar, spustoszyli w 1617 roku Maderę, Islandię w 1627, dotarli w 1631 (…) do Anglii, uprawiali potem piractwo już na Atlantyku (przede wszystkim w latach 1630-1640)… Korsarstwo muzułmańskie połączyło się z korsarstwem oceanicznym… A to właśnie jak powiadają, Simon Danser alias Simon Reis nauczył Algierczyków, być może po 1601 roku, szybko przepływać przez trudną cieśninę Gibraltarską”. (t.2, s 216)

Tak na marginesie tej historii, warto przypomnieć, że Gibraltar, czyli Słupy Herkulesa już się w „barokowym” cyklu pojawiły. W pierwszym odcinku serii o wyjściu poza ich granice marzyli uczestnicy Akademii Argonautów, a nie jacyś afrykańscy barbarzyńcy.

Może nie tak całkiem „barbarzyńcy”, bowiem mamy całą listę osób, które niosły Berberom kaganek technologicznej i nawigacyjnej oświaty.

Tekst braudelowski i ten z portalu „To już było” wspominają o całej hordzie konwertytów o przydomkach Reis. To nie jedyne co ich łączyło, bowiem jeśli zaczniemy przyglądać się baczniej ich życiorysom, to stwierdzimy, że ściśle ze sobą współpracowali. Nie powinien nas specjalnie zdziwić fakt, że podobnie jak mąż markizy Angeliki nie lubili oni katolickich władców, których namiętnie pozbawiali własności. Ponadto skutecznie „korkowali” Gibraltar, by nie przedarły się przez jego wąskie wrota, żadne statki podążające pod nielubianymi przez piratów banderami.

Warto wspomnieć o niektórych dokonaniach sławetnych korsarzy. Zajęcie weneckiego statku przez Jacka Warda omal nie doprowadziło do wojny między państwem dożów a Anglią. Sprawa była naprawdę poważna, a ładunek statku zagrabionego statku cenny, gdyż do Tajnej Rady zwrócił się z prośbą o zadośćuczynienie ambasador Wenecji. Szacunki strat były bardzo rozbieżne. Ambasador miasta św. Marka szacował je na 2 miliony funtów, a wyspiarze na podstawie sobie tylko znanych szacunków na pół miliona. Do tego doszedł niezręczny fakt, że Ward poprosił Jakuba I z Anglii o królewskie ułaskawienie. Zostało ono jednak odrzucone z powodu groźby wojny ze strony Wenecji. Ward niechętnie wrócił do Tunisu.

To tylko jedna z ciekawych pirackich biografii. Warto przyjrzeć się kolejnej. Oto portret kolejnego wielkiego zawadiaki mórz namalowany przez samego Rembrandta, a przedstawiający Samuela Pallacha:

Rembrandt, Człowiek w orientalnym kostiumie (najprawdopodobniej Samuel Pallach)

Tak o faktach z barwnego żywota owego jegomościa opowiada angielska wikipedia:

"Pallache urodził się w Fezie w Maroku . Jego ojciec Izaak Pallache był tam rabinem (…). Jego wujem był wielki rabin Feza, Judah Uziel ; jego syn Izaak Uziel był rabinem wspólnoty Neve Szalom w Amsterdamie. (...)

23 czerwca 1608 roku Pallache spotkał się w Hadze z namiestnikiem Maurycym Orańskim i Stanami Generalnymi, aby negocjować sojusz o wzajemnej pomocy przeciwko Hiszpanii. 24 grudnia 1610 r. oba narody podpisały Traktat o Przyjaźni i Wolnym Handlu, porozumienie uznające wolny handel między Holandią i Marokiem i pozwalające sułtanowi na zakup statków, broni i amunicji od Holendrów. Był to jeden z pierwszych oficjalnych traktatów między krajem europejskim a narodem niechrześcijańskim, po szesnastowiecznych traktatach sojuszu francusko-ottomańskiego

Oprócz spraw dyplomatycznych Pallache kontynuował również działalność handlową, aktywnie handlując między Holandią a Marokiem. Uzyskał także zgodę księcia Maurycego na działalność korsarską. Towary uzyskane w wyniku tych pirackich działań sprzedawano wzdłuż wybrzeża Maroka.

W 1614 Pallache, po zdobyciu portugalskiego statku, nie był w stanie sprowadzić swojego ładunku na brzeg w Maroku i popłynął do Holandii. Silny sztorm zmusił go do szukania schronienia w angielskim porcie, gdzie na prośbę hiszpańskiego ambasadora został aresztowany i osadzony w więzieniu. W końcu książę Maurycy przyszedł mu z pomocą i pomógł sprowadzić go z powrotem do Holandii. Jednak do tego czasu stracił wszystkie swoje pieniądze i wkrótce potem zachorował. 4 lutego 1616 zmarł w Hadze i został pochowany (…) w Beth Haim w Ouderkerk aan de Amstel , „cmentarzu portugalskiej społeczności żydowskiej” (…) w pobliżu Amsterdamu".

Jak widzimy korsarze potrafili być szanowanymi obywatelami ówczesnych metropolii. Ich szerokie horyzonty pozwalały nie tylko na zbójecką robotę, lecz także na owocne spotkania z przywódcami różnych wspólnot. Wnosili oni wielki wkład w zbliżenie odmiennych religii i kultur i zawarcie pionierskich porozumień o przyjaźni i wolnym handlu „między krajem europejskim a narodem niechrześcijańskim”. Warto podkreślić, że cześcią owego pokojowego traktatu było zezwolenie na handel bronią.

Nas powinna także zainteresować kwestia, jak owe ponad kulturowe i ponad religijne porozumienie wpływało na gospodarkę państw „papistowskich”. Braudel w swoim dziele o Morzu Śródziemnym i w rozdziale poświęconym piractwu, czyni tę kwestię nierozstrzygniętą. Zasłania się brakiem wiarygodnych zbiorczych danych, gdyż wolny handel oparty o przyjaźń piratów berberyjskich odbywał się w tak zwanej szarej strefie, która dziś zahaczałaby chyba nawet o tak zwany „darknet”. Warto jednak przytoczyć jeden z braudelowskich rachunków i poważnie się zastanowić, o czym dokładnie opowiada:

„Na 250-300 statków ograbionych (…) znamy stosunkowo precyzyjnie 90 agresorów: 44 zdobycze przypadają korsarzom muzułmańskim, 24 nordyckim (Anglikom lub Holendrom), 22 hiszpańskim. Z grubsza rzecz biorąc, korsarstwa chrześcijańskie i muzułmańskie równoważyły się”. (t.2, s.217)

To jest szacunek ograbionych statków płynących do Wenecji w latach 1592-1609. Warto porachować, co przy takiej statystyce oznaczało zawarcie przez Samuela Pallacha traktatu o przyjaźni i wolnym handlu, bowiem okaże się, że jego sygnatariusze zgarniali 3/4 tego tortu.

Mamy jeszcze jedną przesłankę, która o ile pamiętam znalazła się w trylogii Braudela, traktującej o kulturze materialnej. Niestety w ogromnym gąszczu stron tego dzieła nie jestem jej w stanie dokładnie umiejscowić. Chodzi o dość banalną, wydawałoby się, kwestię ubezpieczeń towarowych. Stawki takowej asekuracji wynosiły w Wenecji pod koniec XVII wieku około 20% wartości statku i załadunku.

Reasumując, armatorskie „auto casco” zakładało, że co piąty statek nie dotrze do portu docelowego, lecz rozpłynie się morskich odmętach bądź zasili berberyjsko-sefardyjską strefę wolnego handlu.

O tym jakie były dalsze konsekwencje przytoczonych tu statystyk, opowiada nam Johnatan Israel w swej książce o Żydach i merkantylizmie:

„…w latach osiemdziesiątych XVII stulecia około 80 procent utrzymującej się jeszcze weneckiej produkcji sukna sprzedawana była (…) na Bałkanach, głównie przez kupców żydowskich”. (s. 220)

Jak widzimy dawna potęga morska w czasie, gdy konstytuowała się Liga Święta została ze swoimi towarami wypchnięta na ląd.

Z racji tego, że tytułową bohaterką tekstu jest związana z Francją markiza Angelika, warto przyjrzeć się bliżej temu jak na kwestię wolnego, międzykulturowego handlu zapatrywał się tamtejszy monarcha. Odpowiedzi na to pytanie udzieli nam niezrównany Johnatan Israel:

„Colbert, najważniejszy z ministrów Ludwika XIV zajmujący się sprawami handlu i finansów, skłaniał się (przynajmniej początkowo) nie tylko ku ochranianiu Żydów już mieszkających we Francji, ale także ku zachęcaniu kolejnych do przybywania ich śladem. To właśnie z jego inicjatywy zapadła w roku 1669 decyzja o zezwoleniu grupie Sefardyjczyków (…) na próbne sprowadzenie się do Marsylii, w nadziei na to, iż ruch taki pomoże ożywić francuski handel z Afryką Północną i Lewantem. Podpisano zatem kontrakt z dwoma kupcami sefardyjskimi (…), którzy wkrótce przybyli do Marsylii (…). I rzeczywiście udało im się nawiązać liczne i owocne kontakty z Lewantem”. (s.205)

Problem w tym, że owoce tego ekonomicznego eksperymentu nie dla wszystkich pachniały świeżo:

„Pomijając bliskie związki Sefardyjczyków z Holendrami, istniało domniemanie, że Żydzi z Marsylii dostarczają informacji o ruchach francuskich statków piratom berberyjskim w Algierii, a nawet nie cofają się przed ponowną sprzedażą we Francji towarów zagrabionych przez tychże piratów…” (s.206)

Colbert na rozkaz króla nakazał zbadać sprawę gubernatorowi Marsylii:

„Ustalenia gubernatora miały prawdopodobnie wydźwięk niekorzystny dla samych zainteresowanych. Tak, czy inaczej w roku 1682 król podjął ostateczną decyzję o wypędzeniu Żydów z Marsylii, zabraniając im pozostać nie tylko w mieście, ale w ogóle we Francji”. (s.206)

„W roku 1684 sporządzona została pierwotna lista 93 rodzin Żydów portugalskich uznanych za nielojalne w świetle ich kontaktów z Amsterdamem (…). Niektóre z tych rodzin prawdopodobnie rzeczywiście wyjechały, jednak wobec licznych odwołań i kontrowersji w styczniu 1686 roku nakaz wydalenia tych rodzin został ostatecznie cofnięty, głównie ze względu na masowy exodus z Francji (…), który rozpoczął się w roku poprzednim, po odwołaniu edyktu nantejskiego. Skala odpływu hugenotów była tak wielka, a wraz z nią straty dla francuskiego handlu i przemysłu, że bliski paniki rząd centralny uznał za stosowne podjąć nadzwyczajne środki w celu powstrzymania ucieczki zarówno protestantów, jak i Żydów. (…) Kampania Króla Słońce przeciwko tak pogardzanemu przezeń narodowi załamała się po ledwie pięciu latach od jej rozpoczęcia i nigdy już nie została na powrót podjęta. Tak, czy inaczej jest całkiem możliwe, że ten krótki epizod wzmocnił jeszcze tendencję obserwowaną pośród żydowskich przywódców w Europie Zachodniej i Środkowej do opowiadania się w kolejnych wielkich konfliktach zbrojnych tej epoki po stronie Wilhelma III i cesarza, a przeciwko królowi Francji”. (s.207)

Zawieśmy jeszcze oko na ostatnich linijkach tego tekstu, być może opowiada nam on o pewnych prawidłach i zależnościach historycznych i propagandowych. Otóż jeśli jakiś władca, nawet po szczegółowym śledztwie wykaże się „pogardą wobec narodu”, to jest wielce prawdopodobne, że sprawiedliwość dziejowa sprawi, żeby tak pogardliwą postawę złamać. Z duża dozą prawdopodobieństwa możemy przyjąć, że stanie się to na skutek „wielkich konfliktów zbrojnych” bacznie obserwowanych przez wpływowych, aczy nie wyszczególnionych rangą przywódców.

Dla porządku dodajmy, że taki król może i mógł zwać się ”słońcem”, ale na życzliwe spojrzenie markizy Angeliki, ani obdarzenie którąś z jej pierwszorzędnych trzeciorzędowych cech, nie zasługiwał na pewno...

źródło: https://i1.fdbimg.pl/x1/k1mhbl/786x1200_mwxffc.jpg

 

P.S. 1 Niestety tekst się zanadto rozrósł, więc wpis o sztuce cumowania lotniskowców dopiero przed nami.

P.S. 2 Książka Johnatana Israela jeszcze jest do znalezienia. Gorąco ją polecam. Ja tym razem wystawiam ją z tematycznym znaczkiem, na którym piękna bardzo arystokratyczna (acz nie markizia) twarz firmuje wydawałoby się dość mało arystokratyczne zajęcie.

https://allegrolokalnie.pl/oferta/israel-zydzi-europejscy-w-dobie-merkantylizmu-cqz

---

tagi: wenecja  amsterdam  piraci  gibraltar  fernand braudel  markiza angelika  piraci berberyjscy 

	betacool
	18 lutego 2022 20:21

49     2033    15 zaloguj sie by polubić