makulektura z 26 czerwca 2021

Zbigniew Kazimierz Witek, Karol Estreicher jr (1906-1984). Losy spuścizny, wyd. TPSP w Krakowie, Kraków 2007, oprawa twarda, papier kredowy, s.876

 

ex libris Karola Estreichera projektu Tadeusza Przypkowskiego

 

Jeśli ktoś w młodości chłonął kolejne tomy przygód Pana Samochodzika, to zapewne pamięta postać jego kolegi ze studiów - Waldemara Batury. Był to niezwykle zdolny historyk sztuki, który swą wiedzę próbował zamieniać na rzeczy dużo bardziej użyteczne, niż odnajdywane przez niego historyczne artefakty. Wizualnymi oznakami efektywności takiego podejścia były dobre samochody, którymi się poruszał, modny ubiór, który w zestawie z dobrą furą, zazwyczaj bardzo imponował płci pięknej. Na dodatek pan Waldek, był dżentelmenem w każdym calu i nawet jeśli Pan Samochodzik demaskował jego nielegalne działania i pakował go za kraty, to Batura nie miał mu tego za złe, a przynajmniej tego nie okazywał.

Takie relacje między uczciwym i nieuczciwym historykiem sztuki, to oczywiście czysta literacka fikcja. Gdyby Nienacki mógł mieć wgląd do "Dziennika wypadków" spisywanego przez Karola Estreichera juniora, to jego powieści pod względem głębi i mroczności przypominałyby bardziej Rów Mariański, niż tonie mazurskich jezior, w których pan Zbigniew tak lubił się taplać w towarzystwie nastolatek.

Watro także zauważyć, że erotyczne obsesje, które przejawiał Zbigniew Nienacki i których nie mógł on lokować w powieściach dla młodzieży, pojawiały się w innych jego "dziełach". Ich scenerią były małe mazurskie wioski albo niemazurskie osady z czasów przedpiastowskich, przez co nie dane nam było poznawać erotycznych scen, w których role główne graliby historycy sztuki.

Ale jak to się mówi, natura nie znosi próżni, a tym bardziej literatura. W poszukiwaniach rywalizacji historyków sztuki, polanej mocno obscenicznym sosem, wcale nie musimy sięgać po fikcję literacką. Wystarczą nam dzienniki Estreichera.

Pójdę utartym już przez siebie szlakiem i ze względu na ewidentny pociąg do bardzo wyszukanych (jak na czasy PRL-u) modeli samochodów i ze względu na nie mniejszy pociąg do historii sztuki, obsadzę pana Karola Estreichera juniora w roli Pana Samochodzika, a już za chwilę sami się domyślicie, kto będzie odgrywał rolę Waldemara Batury.

Jeden z moich poprzednich wpisów dotyczył rekonstrukcji niektórych globusów znajdujących się w Muzeum UJ. Dowiedzieliśmy się z niego, że szczególnym zapałem do rekonstrukcji starych przyrządów geograficzno-astronomicznych pałali niektórzy przedstawiciele rodu Estreicherów. Z "Dziennika wypadków" autorstwa Karola Estreichera juniora poznaliśmy również osobę, która koordynowała projekt od tak zwanej strony technicznej. Był to Tadeusz Przypkowski. Wikipedyczna notka przedstawia go jako historyka sztuki, wybitnego specjalistę od konstruowania zegarów słonecznych, kolekcjonera i muzealnika, ale nie odsyła nas do "Dziennika wypadków", które to dzieło przedstawia pana Tadeusza w sposób nieskończenie bardziej barwny i dużo mniej oficjalny.

Karol junior, oprócz wielu wzmianek, poświęcił Przypkowskiemu długi pośmiertny wpis. Życiorys rozpoczął od opisów młodzieńczej bufonady, która kazała Tadeuszowi meldować się na jedną noc w paryskim Ritzu, tylko po to, by na papierze firmowym z tego hotelu napisać i rozesłać tak wiele listów jak tylko się dało. Przypkowski słynął również z prezentów, które miały go zbliżyć z możnymi tego świata. Podobno Maeterlinckowi ofiarował szkatułkę lub zegar, a Goebbelsowi - podczas jego przedwojennej wizyty w Krakowie - rzymską monetę z napisem „Judea Capta” (Judea zdobyta).

Ale drogi naszego pana Karola - Samochodzika i pana Tadeusza splotły się tak na dobre dopiero po wojnie. Oto w 1954 w dzienniku Karola Estreichera pojawia się pod datą listopadową taki wpis:

"26 listopada 1954

Przypkowski przypuszcza atak za atakiem. Bochnak chce go habilitować do historii grafiki. Sprzeciwiam się. Przypkowski jest człowiekiem zdolnym, wykształconym, ale jest też zdolny do wszystkiego. Chce po Pusłowskim mieszkać w jego pałacu jako kustosz Muzeum UJ (…) (t. II, s.372)"

Tu konieczne jest małe wyjaśnienie. Apetyt na funkcję dyrektora Muzeum UJ miał Karol Estreicher. Co do pałacu Pusłowskiego, to pan Karol również miał swoje „wydobywcze” plany, które już obszernie opisywałem. Noclegi Tadeusza Przypkowskiego w owym pałacu nie wchodziły, więc zdaniem Estreichera w grę, a już na pewno nie w randze kustosza krakowskiego muzeum. O ile pan Karol w listopadzie 1954 roku blokował karierę panu Tadeuszowi, o tyle Tadeusz próbował z Estreicherem juniorem trwać w jak najlepszej fachowej komitywie.

Dzięki Kazimierzowi Witkowi, który postanowił zredagowane tomy "Dziennika wypadków", wzbogacić możliwie największą ilością różnych fotografii, w piątym tomie tego wydania ukazało się takie oto zdjęcie z bardzo nieszablonowym i mało poprawnym politycznie tekstem autorstwa Tadeusza Przypkowskiego. Kartka jest o tyle interesująca, że dotyczy tematu elementów restaurowanych przyrządów astronomicznych. List pochodzi z grudnia 1954. Wynika z niego, że i pan Tadeusz i pan Karol współpracowali ze sobą nad wyraz blisko, a Przypkowski zupełnie nie zdawał sobie sprawy z tego, co w owym czasie mógł na jego temat wypisywać w swoim dzienniku Estreicher. Oto owa fotografia, a poniżej nie wolna od błędów Przypkowskiego, transkrypcja rzeczonej kartki:

"J-ów (Jędrzejów) 12.12.54

Parszywczycha podniosła znów straszny a jidysz gieśraj na mój widok że ta banda uniwersyteckich idiotów nigdyby nie wiedziała, że globus u niej tak świetnie przechowany, gdybym ja jej go nie zabrał. Nauka polska straciła jedną z najcenniejszych swych prac z tego powodu bo jej uniemożliwiono jej naipsanie. Tylko tyle. O zachowanym fragmencie łuku szerokości ekliptycznych jednej z funkcjonalnie najistotniejszych części globusa nic nie chce wiedzieć w rozmowie ze mną. Ja się do jewrejki więcej nie odezwę, lecz trzeba koniecznie z jej zasranych rąk wydobyć tę część. Leży w małym pudełeczku z karteczką Birkenmajera i moją wyjaśniająca w szufladzie zdaje się tego stołu, który u niej w biurze stoi pod lewą ścianą. W końcu weź milicję parszywczychę w mordę, a brąz z XV-go wieku poznasz po kolorze! Zmartwiłem się że odrazu między te w końcu przeważnie mało wartościowe bibeloty kasy pancernej nie włożyłeś czegoś prawdziwie wartościowego: klapki zegara Bylicy w globusa! Obie te cząstki złóż razem do któregoś z pudełeczek w kasie!!! Koniecznie !!! Do czasu gdy globus przyprowadzimy do stanu muzealnego.

Valę

(nieczytelny podpis)"

Jak sami widzicie tekst ów nie spełnia żadnych współczesnych norm. Nie dość, że jest pełen ordynarnych językowych błędów, to na dodatek okraszony uprzedzeniami narodowościowymi, wulgaryzmami, a w wymowie ewidentnie antyfeministyczny. Dziś nie wyobrażamy sobie, by ktokolwiek w jakimkolwiek tekście poświęconym nie zdezynfekowanym kończynom pracownicy Uniwersytetu Jagiellońskiego napisał, że są „zasranymi rękami jewrerskiej parszywczychy”.

Co jeszcze dziwniejsze adresatem owej mało wyszukanej korespondencji był znany ze światowej ogłady Karol Estreicher. Poruszone wątki także brzmią tajemniczo. Jest tu wszak mowa o częściach zabytkowego globusa Bylicy mających być zdeponowanymi w pancernej kasie, a także o tym jak rozpoznawać piętnastowieczny brąz.

Kwestia jest o tyle ciekawa, że z wpisu o jagiellońskich globusach wiemy, że z ową wiekową patyną w latach siedemdziesiątych Estreicher obszedł się bardzo obcesowo dając ją do „uszlachetniającej” pozłoty. Od tej pory rozpoznanie tego co stare, co w globusie Bylicy odnowione, a co zupełnie nowe, pozostaje już tylko kwestią wiary.

O kimże mowa w liście Tadeusza Przypkowskiego? Otóż pisał on niewątpliwie o Zofii Ameisenowej, która jak wynika z tekstu, niczym tolkienowski smok umościła się w pobliżu uniwersyteckich skarbów i broniła ich swoimi „zasranymi rękami”. Jak twierdzi wikipedia, pani Zofia „wytyczyła sobie konkretne cele – uporządkowanie i skatalogowanie zasobów grafiki oraz opublikowanie najcenniejszych zabytków znajdujących się w Bibliotece Jagiellońskiej”.

W kręgu jej naukowych zainteresowań znalazł się także globus Bylicy, o którym napisała pracę wydaną w roku 1959. Z listu Przypkowskiego możemy wnosić, że owo zainteresowanie nie było ani panu Tadeuszowi, ani Karolowi juniorowi na rękę. W owym czasie obaj panowie byli sobie dość bliscy. Łączyły ich ze sobą nie tylko zainteresowania, lecz także przysługi i interesy:

„Utrzymywałem z Przypkowskim przyjazne stosunki. Byłem bardzo zajęty – nadmiernie – organizowałem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przypkowski był życzliwie usposobiony. Przychodził, doradzał – a wiedział niejedno. Kupowałem od niego jakieś zabytki – trochę na tym zarobił, wskazywał gdzie można coś zdobyć (np. zegar z XV wieku z pałacu w Szczekocinach) i tę jego współpracę z lat 1950-58 muszę z wdzięcznością przypomnieć. To jemu zawdzięczam wiadomości o walających się we Wrocławiu, starych narzędziach astronomicznych. Tak samo w Warszawie. Ściągnąłem je do Muzeum UJ. To on w 1952 roku naprawił i zrekonstruował torquetum Marcina Bylicy i zrobił to doskonale. Konserwator metalu Pieńkowski, z blachy mosiężnej dorobił całe partie (bynajmniej nie małe). Wiedza Przypkowskiego w zakresie historii astronomii, nauk matematycznych i fizycznych była duża i tylko trzeba ja było umiejętnie wyzyskać. Szczęśliwie udawało mi się to”.

"Dziennik wypadków" t. V. s. 718

Warto spojrzeć na opisaną rekonstrukcję torquetum, którą dziś chwali się Muzeum UJ:

W roku 1892 Ludwik Birkenmayer ogłosił pracę p.t. „Marcin Bylica z Olkusza oraz narzędzia astronomiczne, które zapisał Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w roku 1493”. Opisywał w niej cztery części - płytę prostokątną, dwie tarcze i „cristę” czyli grzebień uważane do tej pory za fragmenty kilku różnych urządzeń. Pan Ludwik stwierdził, że są to części jednego urządzenia tzw. torquetum.

Na muzealnej fotografii widzimy kompletną rekonstrukcję urządzenia, domyślam się, że tą zdziałaną przez Przypkowskiego. Składa się ona z kilkunastu części. Stan całości raczej nie pozwala na stwierdzenie co w tym urządzeniu stare, a co (użyjmy określenia Estreichera) „dorobione całymi bynajmniej nie małymi partiami z płyty mosiężnej”. Może moje podejście do sposobu rekonstrukcji takich artefaktów jest zachowawcze i amatorskie, ale wydaje mi się, że oglądanie czterech oryginalnych elementów eksponowanych osobno i całkowitej rekonstrukcji poczynionej współcześnie byłoby i wobec nauki i wobec gości odwiedzających muzeum działaniem uczciwszym, choćby z tego względu, że tak na dobrą sprawę oglądając tak sklecony eksponat nie jesteśmy informowani, czy jest to rekonstrukcja, czy też częściowa rekonstrukcja. Rzekłbym nawet, że czytając opis ze pochodzący strony muzeum: ” Torquetum, Hans Dorn, Buda 1487 r.” jesteśmy przekonani, że to jednak autentyk i nikt (świadomie lub nie) nie czyni zastrzeżeń, że wykonano go całymi partiami z dwudziestowiecznej mosiężnej płyty.

Zapomnijmy jednak na chwilę o moich osobistych mrzonkach o rzetelnym muzealnictwie i powróćmy do interesów Przypkowskiego, które jak się okaże pożyteczne dla ratowania historycznej spuścizny, były jedynie wtedy, gdy uczestniczył w nich osobiście Karol Estreicher. Gdy Pan Tadeusz działał bez kurateli „Pana Samochodzika”, z pana Tadka wychodził prawdziwy Batura:

„W tym czasie wszystkie jego wady: szukanie popularności, gadulstwo, snobizm herbowy, złośliwość maskowana żartobliwością, jakieś wybryki seksualne, chciwość i blagi osiągnęły apogeum. Był to także całkowity brak skrupułów w sprawach finansowych. W tym czasie zjechał do Polski wnuk Adama Mickiewicza, syn doktora Góreckiego i tu w Polsce Ludowej (ok. 1957 roku) zaczął robić jakieś interesy dość zawikłane i powiązane z wywozem zakazanych przedmiotów i zabytków. Gdzieś na granicy Góreckiego nakryła straż celna i okazało się, że w nabywaniu owych przedmiotów pośrednikiem był Tadeusz Przypkowski. Wszczęto śledztwo, wybuchła afera. Przypkowski zwalił wszystko na żonę, doszło do sceny. Przypkowski żonę ciężko pobił, odwiezioną ją do szpitala – bał się prokuratora i śledztwa. Tego dnia przyszedł do mnie co Collegium Maius. Był pijany, coś tam bełkotał – położyłem go spać gdzieś w kącie na kanapie, a wieczorem wyprawiłem go autobusem do Jędrzejowa. Jakoś się ze sprawy wyplątał, ale nie całkiem. Było o nim coraz głośniej, jeździł między Krakowem i Warszawą, reklamował się, łapał jakieś zajęcia i zaczął jeździć za granicę na koszt Ministerstwa. Tam zdobywał jakieś dolary (tak!), jeździł na jakieś studia naukowe do Paryża czy Londynu, kupował i przywoził nowe eksponaty do swoich zbiorów. Wszystko zaczęło być dziwne i niewytłumaczalne. Zaczęto o nim tu i tam źle mówić. Zaczęto go unikać”.

S.718

Cóż my tu mamy? No wypisz, wymaluj Waldemara Baturę, który korzystając ze swej wiedzy o starych artefaktach, próbuje się mniej lub bardziej legalnie na tym wzbogacić. Mimo ewidentnej wpadki, jego kariera nie wyhamowała, a zagraniczne wyjazdy nabrały naukowego sznytu i dewizowej oprawy.

Estreicher twierdzi, że Przypkowski miał także świetną prasę, a rej w hołdowaniu panu Tadeuszowi wiódł „Przekrój”. Widzimy, że nasz Pan Samochodzik trochę zazdrościł panu Tadeuszowi zadziwiającej umiejętności kociego spadania na cztery łapy. Może także czuł trochę żalu do różnych państwowych służb, które tolerowały taką działalność pana Tadeusza. W każdym razie pan Karol trafnie wyczuł, że sam musi się w rolę „służb” wcielić. Prawda, że to nieco dziwne, że Estreicher nie zniszczył kompromitującej korespondencji o nie zdezynfekowanych dłoniach Ameisenowej? Mało tego okazuje się, że im bardziej epistolografia Przypkowskiego była niecenzuralna, tym skwapliwiej pan Karol ją kolekcjonował:

„Miał głupi, złośliwie niemądry zwyczaj, że do kobiet (w tym przypadku do pracownic naukowych Muzeum) posyłał pocięte na kawałki fotografie pornograficzne. Ich obsceniczną treść można było odczytać dopiero po złożeniu razem wszystkich wycinków. Ponieważ panie w Muzeum szybko poznały się na tych kawałach, więc przynosiły mi owe fotografie (takie, owakie, etc.), a ja zacząłem je chować. Równocześnie pisał do mnie listy na jakiś dwuznacznych fotografiach brzuchów, ud, piersi kobiecych. Wszystko to – łącznie z manifestami przybijanymi na drzwiach, pełnymi brzydkich, głupich wyrazów – wszystko to chowałem. Powstała z tego spora teczka. Na niektórych kartkach żałosne epitety odnosiły się do profesorów UJ.

Dowcipy były głupie, złośliwe, czasem dowcipnie złośliwe. Nie było powodu, aby się tym gorszyć, ale ja wszystko chowałem jako curiosa. Wszystkie pisane były jego ręką, podpisane i bez żadnych wątpliwości”.

t. V, s.721-722

Teczką z kompromatami Estreicher posłużył się w roku 1963, gdy władze uczelni obstawały, by zatrudnić Przypkowskiego w Muzeum UJ. Pan Tadeusz odgrażał się, że znajomości w ministerstwie sprawią, że wygryzie on z funkcji szefa samego Estreichera. Po okazaniu skandalizującej epistolografii pomysł jednak upadł, a Przypkowski został skazany na dozgonne kustoszowanie muzeum w Jędrzejowie.

Nawet jednak wtedy Estreicher czujnie śledził nieobyczajność pana Tadeusza:

„Wyprawiał dzikie, seksualne wybryki. Sprowadzał do domu w Jędrzejowie prostytutki z Krakowa, pił z nimi, a wcześnie rano słychać było krzyki i histerie, gdy wypędzał je gołe na rynek, a przez okno wyrzucał za nimi suknie i majtki. Można sobie wyobrazić ile mało-miasteczkowy Jędrzejów miał tematów do rozmów”.

t. V, s.724

Choć krakowskie ambicje Przypkowskiego zostały obrócone w niwecz, to okazuje się, że Estreicher przyglądał się uważnie losom pana Tadeusza, aż do jego ostatnich dni:

„Na kilka lat przed śmiercią , jakoś w 1970 roku, Przypkowski ucichł. Wystąpiły objawy sklerozy fizycznej i umysłowej. Wystąpił także lekki paraliż.

Zmarł pod koniec grudnia 1977 roku. W gazetach było o n im cicho. Już przestał ludzi interesować.

Jeśli to prawda, to zmarł dziwnie. Żona jego otrzymała list z Ameryki z kondolencjami z powodu jego śmierci. Otworzył ten list, przeczytał i tak się tym zdenerwował, że w dwa dni później ducha wyzionął”.

t. V, s.723

Prawda, że ciekawe zakończenie. Trzeba przyznać, że Przypkowski do listów to miał prawdziwego pecha. Całość historii czyta się niby gotowy scenariusz filmu, którego na pewno nikt nie nakręci. Bo ile można w końcu kręcić kawałków o krakowskich przekrętach dotyczących dzieł sztuki. Nie wiem, czy domyślacie się o czym piszę. Jeśli jeszcze nie to pod tym linkiem znajdziecie opis aż 13 odcinków serialu krążące wokół takich tematów. Nazywa się to coś „Miastem skarbów”, a fabuła jest zakręcona jeszcze bardziej niż dredy Tokarczukowej.

Najtrudniej wyczaić konwencję. Komisariat policji to chyba czysta s-f, bo wygląda jak klimatyczny loft. Pan komisarz (chyba ze względu na bezpieczeństwo) trzyma tam swoją kolekcję winyli, a jego pomocnice próbują coś złapać. Czasami są to złodzieje dzieł sztuki, a czasami faceci. Jednych pakowałyby do aresztu, a drugich do łóżek, ale bez zobowiązań i to zalatuje już nie tyle s-f, co kinem feministycznym. Niestety gość grany przez Ferencego jest pochodzenia starozakonnego i również ma tendencje do lubieżnego przyglądania się męskim tyłeczkom. Pół biedy, gdyby chodziło mu o znalezienie „obiektu”, w którym można by przemycić oryginał „Hołdu pruskiego”, wtedy bowiem mielibyśmy coś z poszukiwania klimatów z „Pulp Fiction”, w którym to filmie udało się w podobnej miejscówce upchać fabularnie spory zegarek.

No ale chyba jednak nie o tarantinowski pastisz tutaj chodzi, bo bohater grany przez Ferencego czuje szczególną miętę do napakowanego kibola Cracovii i już wolę się nie domyślać, czy „Miasto skarbów” nie jest przypadkiem dramatem historycznym polegającym na poszukiwaniu trudno dostępnych pól zbliżeń synów Izraela i fanatyków biało-czerwonych pasów…

Gubię się, więc spróbujcie to ocenić sami. Przed nami jeszcze duuuuuużo odcinków, a w zapowiedziach jest jeszcze sezon drugi. Dziennik Estreichera (mimo pewnego fabularnego potencjału) jest wobec tak odważnej i bezkompromisowej produkcji bez żadnych szans.

A tu książka dokument, która o działalności Estreichera wiele mówi:

Zbigniew Kazimierz Witek, Karol Estreicher jr (1906-1984). Losy spuścizny, wyd. TPSP w Krakowie, Kraków 2007, oprawa twarda, papier kredowy, s.876

 

 

 

---

tagi: kraków  karol estreicher  globus bylicy  tadeusz przypkowski  muzeum uj  miasto skarbów  zofia ameinsowa  torquetum bylicy 

	betacool
	26 czerwca 2021 20:08

44     2326    13 zaloguj sie by polubić